Amaliy mashg’ulot №1 Mavzu: Elektr zanjir elementlarining shartli grafik, harfli belgilarini o’rganish

6- Laboratoriya ishi
O’zgarmas tok to’girlagichlarni sxemasini o’rganish
Ishning maqsadi: Yarim o‘tkazgichli to‘g‘rilagichlarning ishlashini o‘rganish va uning xarakteristikalarini olish
Kerakli asboblar: To‘g‘rilagich maketi, pasaytiruvchi transformator, ossillograf, o‘zgaruvchan va o‘zgarmas tok ampermetri va voltmetri, ulovchi simlar
Ishning qisqacha nazariyasi
O‘zgaruvchan toklarni o‘zgarmas tokka aylantiradigan qurilmalarga to‘g‘rilagichlar deyiladi. To‘g‘rilagichlar yarim o‘tkazgichli diodlar asosida yig‘iladi. SHuningdek to‘g‘rilagichlar tarkibiga tekislovchi filtrlar va chiqish kuchlanishini o‘zgarmasdan saqlab turadigan stablizatorlar ham kiradi.
Ma’lumki, diodlar ventilli qurilma bo‘lib, ular elektr tokini bir tomonlama o‘tkazish xususiyatiga ega. To‘g‘rilagichlar barcha radioelektronika qurilmalarida oziklantiruvchi manba va akkumulyatorlarni zaryadlash maqsadlarida ishlatiladi. Radiohavaskorlik amaliyotida ham to‘g‘rilagich-larning turli tuman sxemalari keng tarqalgan. To‘g‘rilash sxemasi ikki xil – bitta va ikkita yarim davrli bo‘ladi. Mazkur sxemalarni taxlil qilish uchun transformatorning ikkinchi cho‘lg‘ami bilan ketma-ket ulangan diod va rezistordan tuzilgan quyidagi sxemani ko‘raylik (9-rasm). Agar transformatorga o‘zgaruvchan kuchlanish berilsa, ikkilamchi cho‘lg‘am kuchlanishining musbat yarim davri to‘g‘ri kelgan-da diod ochilib, zanjirda tok hosil bo‘ladi. Kuchlanishning manfiy yarim davrida esa diod yopiladi va undan tok o‘tmaydi. Bu jarayonlarni grafik tasviri 9a-rasmda keltirilgan. Demak mazkur sxemada tok kirish kuchlani-shining musbat yarim davridagina hosil bo‘ladi. Uning asosida tuzilgan to‘g‘rilagich esa, mos ravishda bir yarim davrli to‘g‘rilagich bo‘ladi.
Radio qurilmalarda pulslanuvchi tok yoki kuchlanishdan foydalanib bo‘lmaydi. SHuning uchun pulslanishni yo‘qotish – tekislash zarur bo‘ladi. Bunday jarayonni amalga oshiradigan qurilmalar tekislovchi filtrlar deb ataladi. Eng sodda tekislovchi filtr yuklama (nagruzka) ga paralell qilib ulangan kondensatordan iborat. Ikki yarim davrli to‘g‘rilash sxemasi asosida tuzilgan to‘g‘irlagichning sxemasi va undagi yuz beradigan jarayonlarning grafik tasviri 10-rasmda ko‘rsatilgan. Sxemaning ishlashi xuddi bitta yarim davrli to‘g‘rilash sxemasining ishlashiga o‘xshash bo‘ladi. Bu sxemada kuchlanishning pulsatsiyala-nish chastotasi ikki marta ortiq bo‘lib uning amplitudasi kichik bo‘ladi.
To‘g‘rilagich sxemalarining turlari ko‘p, lekin shu sxemalar ichida ko‘prik sxema deb ataladigan to‘g‘rilagich amaliyotda keng tarqalgan. Uning sxemasi 11-rasmda keltirilgan. To‘g‘rilagich sxemasidan ko‘rinadiki transformator kuchlanishining birinchi yarim davrida D₁ va D₂ lar ishlasa, ikkinchi yarim davrida D₂ va D₄ lar ishlaydi. Ko‘prik sxemaning asosiy afzalliklari shundaki, to‘g‘rilangan tok amplitudasining pulslanishi kichik bo‘ladi va o‘rta nuqtali transformatorga hojat qolmaydi. Ko‘pincha to‘g‘rila-gichlar ko‘prik sxema asosida yig‘iladi.

9-rasm 10-rasm

To‘g‘rilagichlarning asosiy parametrlariga quyidagilar kiradi: to‘g‘rilangan maksimal tok va kuchlanish kattaliklari, to‘g‘rila-gichning foydali ish koeffitsienti(F.I.K) va x.k.
Mazkur ishda ko‘prik sxemasida yig‘ilgan to‘g‘rilagichning tuzilishi, ishlash tamoyili o‘rganiladi va olingan natijalar asosida to‘g‘rilagichning foydali ish koeffitsienti quyidagi formuladan hisoblanadi.
(10)
Ko‘prik sxemasida ulangan to‘g‘rilagich maketi maxsus panelga o‘rnatilgan bo‘lib, uning sxemasi 12-rasmda keltirilgan.
11-rasm 12-rasm