|
Amaliy mashg’ulot № 1,2.
Mavzu : Mexanizmlarning qo`zg`aluvchanlik darajasini va klassini aniqlash
Mashg`ulotning maqsadi: Mexanizmlarning tuzilishi bo’yicha asosiy qismlari, elementlari va kinematik sxemalarda qo’llaniladigan shartli belgilar bilan tanishish, mexanizmlarning kinematik sxemalarini qo’rish usullarini o’rganish.
Mexanizmlarning tuzilishi bo’yicha tahlili
Mexanizm - qattiq jismlar bo’g’inlar majmuasi bo’lib, ular bir yoki bir necha jism harakatini boshqa jismlarning aniq qonuniyatga amal qiluvchi harakatiga aylantirib berish uchun xizmat qiladi. Shu sababli mexanizmlar eng sodda ko’rinishdan tortib ancha murakkab va har xil tuzilishga ega bo’ladi.
Mexanizmlarning amalga oshiradigan harakat turlari, ularni o’zgartirish usullari, erkinlik darajasi kabi asosiy xususiyatlari ularning tuzilishi bilan belgilanadi. Mexanizmni hosil qilish, ya’ni uning alohida qismlarini yagona tizimga birlashtirish uchun turli bog’lanishlar qo’llaniladi. Mexanizm tuzishda bu bog’lanishlarning to’g’ri taqsimlanishi uning ishonchli ishlashiga katta ta’sir qiladi. Shu sababli, loyihalashda ko’pgina turli xil mexanizmlardan eng mosini tanlash va uning asosiy tarkibiy qismlarini to’g’ri tanlash zarur bo’ladi. Buning uchun esa, avvalo, zamonaviy mexanizmlarining asosiy turlarini, ularning tuzilish xususiyatlarini hamda tuzilish qonuniyatlarini bilish zarur bo’ladi.
yuqorida zikr etilganidek, mexanizm bo’g’inlardan tashkil topgan bo’ladi.
Bo’g’in - deb bir yoki bir nechta detalning qo’zg’almas birikmasiga aytiladi. Bo’g’inlar ikki turga bo’linadi :
- qo’zg’almas bo’g’in yoki ustun, sxemalarda bu turdagi bo’g’inlar shtrixlangan bo’ladi
- qo’zg’aluvchan bo’g’inlar, ular esa harakatlanish xarakteriga qarab farqlanadilar. Masalan, qo’zg’almas o’q atrofiga to’liq aylanma harakat qiluvchi bo’g’inlar - krivoshiplar; o’sha o’q atrofida tebranma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa koromislo; bir vaqtning o’zida ilgarilanma va aylanma harakatlanuvchi bo’g’inlar esa shatun deb ataladi.
Bundan tashqari bo’g’inlarni etakchi va etaklanuvchi turlarga ham bo’linadi. Harakat qonuni beriladigan bo’g’in odatda, etakchi yoki bosh bo’g’in deb ataladi. Mexanizmdagi etakchi bo’g’inning aniq holati kolgan bo’g’inlarning aniq holatini belgilaydi. Mexanizm qilishi lozim bo’lgan harakatni amalga oshiruvchi bo’g’in esa etaklanuvchi bo’g’in deyladi.
Bo’g’inlar o’zaro kinematik juftlar orqali bog’langan bo’ladi.
Kinematik juft deb, ikki bo’g’inning o’zaro nisbiy harakatiga imkon beradigan bog’lanishga aytiladi. Bog’lanish elementlari – sirt, chiziq yoki nuqta bo’lishi mumkin.
Bo’g’inlarning o’zaro bog’lanish xarakteriga qarab kinematik juftlar qo’yidagi turlarga bo’linadi:
- qo’yi juft, bunda kinematik juftni tashkil etuvchi bo’g’inlar o’zaro sirt yoki yuza orqali bog’langan bo’ladi;
- oliy juft, bunda esa bu bo’g’inlar o’zaro chiziq yoki nuqta orqali bog’langan bo’ladi.
Bundan tashqari kinematik juftlar ularni tashkil etuvchi bo’g’inlarning o’zaro nisbiy harakatidagi erkinlik darajasiga va ularga qo’yiladigan bog’lanishlar (cheklanishlar) soniga qarab ham beshta sinfga bo’linadi. Qo’llanmada asosan to’rtinchi va beshinchi sinfga mansub kinematik juftlar ko’riladi. Chunki bajariladigan loyihalarda asosan shu sinfdagi kinematik juftlar qo’llanilgan.
Masalan, aylanma juftlik (1.1 - a shakl) - qo’zg’aluvchanligi bitta bo’lgan juft (shartli belgilanishi 1.1 – b shakl).
Bu juftlikning bo’g’inlari o’z o’qi atrofida faqat nisbiy aylanma harakat qiladi. 1 va 2 bo’g’inlar tsilindrsimon yuza orqali o’zaro urinadi, demak bu juftlik qo’yi kinematik juftga mansub ekan. Murakkab konstruktsiya - sharikli podshipnik ham ana shu juft rolini o’ynadi.
a )b) v) g)
1.1- shakl.
Ilgarilanma juftlik - (1.1 - v shakl) qo’zg’aluvchanligi birga teng bo’lgan (shartli belgilanishi 1.1-g shakl), bo’g’inlari o’zaro faqat to’g’ri chiziqli nisbiy ilgarilanma harakat qiladigan qo’yi kinematik juft.
Qo’yi kinematik juftni tashkil etuvchi bo’g’inlarning o’zaro urinish sirtlari katta bo’lganligi uchun bu juftlar yordamida qiymati katta bo’lgan kuchlarni ham uzatish mumkin, ammo bu juftda ishqalanish ko’p bo’ladi.
Oliy kinematik juftlar esa ishqalanishni kamaytirib, ular yordamida etaklanuvchi bo’g’in uchun hohlagan harakat qonunini olish mumkin. Bu juftlarga kulochokli (1.1 – v shakl) va tishli mexanizmlar misol bo’ladi.
bo’g’inlarning kinematik juftlar orqali bog’langan gruppasi kinematik zanjir deyiladi. Kinematik zanjirlar oddiy va murakkab, ochiq va yopiq bo’lishi mumkin. Oddiy kinematik zanjirlarda har bir bo’g’in ikkitadan ortiq kinematik juft hosil qila olmaydi. Murakkab kinematik zanjirda ikkitadan ortiq kinematik juft hosil qila oladigan bo’g’in bo’ladi. Ochiq kinematik zanjirda shunday bo’g’in borki u faqat bitta kinematik juft hosil qilgan bo’ladi. Yopiq kinematik zanjirda esa ikkitadan kam kinematik juft xosil qilgan bo’g’in bo’lmaydi. Mexanizmni yopiq kinematik zanjirning xususiy ko’rinishi deb qarash mumkin. Chunki unda bo’g’inlarning biri qo’zg’almas qilib qotirilgan bo’ladi. Kinematik zanjir tuchunchasidan foydalangan holda mexanizmga ta’rif berish ham mumkin: mexanizm shunday yopiq kinematik zanjirki, undagi bir yoki bir necha bo’g’inga harakat berilganda qolgan bo’g’inlar aniq harakat qiladi.
Harakat qonuni belgilangan bo’g’in, odatda, etakchi yoki bosh bo’g’in deyiladi. Yuqorida keltirilgan ta’rifga ko’ra, mexanizmdagi etakchi bo’g’inlarning aniq xolati qolgan bo’g’inlarning aniq holatini belgilaydi.
Mexanizmning tuzilishini tekshirish uchun uning sxemasini chizish kifoya. Mexanizmni kinematik va kinetostatik tekshirish uchun esa uning kinematik sxemasi bo’lishi shart.
Mexanizm sxemasi deb undagi bo’g’inlar va kinematik juftlarning masshtabga rioya qilinmagan holda, shartli belgilashlar orqali grafik tasvirlanishiga aytiladi. Masshtabga rioya qilingan holda qo’rilgan sxema kinematik sxema deb ataladi.
Mexanizmlar turli alomatlariga ko’ra tasniflanadi. Birinchi navbatda ular qo’yi va oliy juftli mexanizmlarga bo’linadi: bunday mexanizmlar tekis yoki fazoviy bo’lishi mumkin. Hamma harakatlanuvchi bo’g’inlari o’zaro parallel tekisliklarda harakatlanadigan mexanizm tekis mexanizm deyiladi. Bo’g’inlari o’zaro kesishuvchi tekisliklarda harakatlanadigan mexanizmlar fazoviy mexanizmlar deyiladi.
Ikki juft hosil uchta kinematik juft hosil qo’zg’almas bo’g’in
qiluvchi harakatlanuvchi bo’g’in qiluvchi harakatlanuvchi bo’g’in
Ikkita harakatlanuvchi bo’g’inning Qo’zg’almas va qo’zg’aluvchan bo’g’inlarning
aylanma kinematik juft hosil qilishi aylanma kinematik juft hosil qilishi
Qo’zg’aluvchan bo’g’inlarning ilgarilama Qo’zg’aluvchan va qo’zg’almas bo’g’inlarning
kinematik juft hosil qilishi ilgarilama kinematik juft hosil qilishi
tishli g’ildiraklarda tishlarning kulachokli mexanizmlarda bo’g’inlarning
kinematik bog’lanishi kinematik bog’lanishi
1.2 – shakl.
Do'stlaringiz bilan baham: |
