Amaliy ish №1 Tog‘ jinsi namunasining fizik xususiyatlarini aniqlash. Masala shartlari

Variantlar	Tog‘ jinsi zarrasi o‘lchami d, sm
Namunalarning bir o‘q bo‘ylab siqilishga vaqtinchalik qarshiligi R1, MPa
R1	R2	R3	R4	R5
1	0,015	87	95	110	115	75
2	0,014	65	85	100	105	110
3	0,015	90	110	75	80	100
4	0,014	85	100	110	90	80
5	0,015	90	85	95	110	100

Amaliy ish №3


Sochiluvchan tog‘ jinslarining xilma-xillik koeffitsienti va amaldagi diametrini ko‘rsatkichlarini granulometrik tarkib grafigi asosida aniqlash.


Masala shartlari:
Quyidagi sharoitlarda tog‘ jinslarining xilma-xillik koeffitsienti va amaldagi diametrini aniqlang. Donadorlik tarkibi grafigini chizing:

• 
  berilgan material (namuna)ning massasi G=10 kg;
  
• 
  namunaning sito (g‘alvir, elak)da qolgan massa ko‘rsatkichi G₁ (kg) 1-jadvalda keltirilgan.
  

1-jadval

Sito teshiklari diametri, mm	Namunaning sitoda qolgan massa ko‘rsatkichi G1, kg
50	G1=1,0
20	G2=1,0
10	G3=2,0
5	G4=3,0
2	G5=2,0
1	G6=0,5
0,5	G7=0,4

Kusok (bo‘lak)ning eng katta diametri – 60 mm

Echish.
Donadorlik tarkibi mutloq quruq holatdagi tog‘ jinsining umumiy og‘irligidagi turli kattalikda alohida donador (sochiluvchan) tog‘ jinsi og‘irlik tarkibi % orqali xarakterlanadi.
Donadorlik tarkibini aniqlashning eng ko‘p tarqalgan usuli sito tahlili deyiladi. Tog‘ jinsi bir-biriga turli o‘lchamdagi teshikli o‘rnatilgan sito orqali elanadi. Undan keyin sitoda qolgan qism 0,01 g aniqlikda o‘lchab olinadi. Barcha sitodagi qoldiqlar og‘irligi aniqlangandan keyin har bir taglikdagi tog‘ jinsi qismi foiz tarkibi hisoblanadi.
Tog‘ jinslarining donadorlik tarkibi uning suv-fizikaviy va mexanik xususiyatlari (g‘ovaklik, siqiluvchanlik, suv singdiruvchanlik, siljishga qarshilik va boshqalar)ga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
1. Sitodagi tog‘ jinsining umumiy og‘irligini aniqlaymiz :
, kg (1)
kg
2. Kattaligi 0,5 mm kichik bo‘lgan tog‘ jinslarining og‘irligini aniqlaymiz G₈, kg.
, kg (2)
kg
3. Kattalik sinflari bo‘yicha tog‘ jinslarining nisbiy og‘irliklarini aniqlaymiz g_i.
, % (3)








4. Tog‘ jinslarining donadorlik tarkibi grafigini chizamiz (1-rasm).
Olingan ma’lumotlar bo‘yicha jadval (2-jadval)ni to‘ldiramiz va donadorlik tarkibi grafigini tuzamiz (2-rasm).
2-jadval

Sito №	Sito teshiklari o‘lchami, mm	Sitoda qolgan qismning kattalik sinfi, mm	Sitodagi qoldiqning og‘irligi		Kattalik sinfiga bog‘liq bo‘laklarning yig‘indi tarkibi
			G, kg	g, %		Kattalik sinfi	, %
1	50	-60+50	1,0	10		-60	100
2	20	-50+20	1,0	10		-50	90
3	10	-20+10	2,0	20		-20	80
4	5	-10+5	3,0	30		-10	60
5	2	-5+2	2,0	20		-5	30
6	1	-2+1	0,5	5		-2	5+5=10
7	0,5	-1+0,5	0,4	4		-1	1+4=5
8 (taglik)		-0,5	0,1	1		-0,5	1

kg;

2-rasm. Sochiluvchan tog‘ jinslarining donadorlik tarkibi grafigi.
5. Namunaning amaldagi diametrini aniqlaymiz d_l.
Amaldagi diametr deb tog‘ jinsi tarkibining 10% to‘g‘ri keladigan bo‘lak kattaligiga aytiladi.
Grafik (2-rasm)dan topamiz d_l=d₁₀=2 mm.
6. Namunaning xilma-xillik koeffitsienti K_N tog‘ jinsi tarkibining 60% iga to‘g‘ri keladigan bo‘lak kattaligi d₆₀ va amaldagi diametr d_l munosabatlari orqali quyidagicha aniqlanadi:
(4)
Grafik (2-rasm)dan topamiz d₆₀=10 mm



Mustaqil echish uchun masalalar.
Quyidagi sharoitlarda tog‘ jinslarining xilma-xillik koeffitsienti va amaldagi diametrini aniqlang. Donadorlik tarkibi grafigi chizing:

• 
  berilgan material (namuna)ning massasi G=10 kg;
  
• 
  namunaning sitoda qolgan massa ko‘rsatkichi G₁ (kg) 3-jadvalda keltirilgan.
  

3-jadval

Sito teshiklari diametri, mm	Sitoda qolgan tog‘ jinsining massasi G (variantlar bo‘yicha)
	1	2	3	4	5
50	1,5	1,3	1,2	1,4	1,6
20	1,5	1,7	1,8	1,6	1,4
10	1,5	1,5	1,7	1,4	1,5
5	2,5	2,5	2,3	2,3	2,2
2	2,0	1,5	1,3	2,1	2,1
1	0,5	1,0	1,2	0,6	0,7
0,5	0,3	0,4	0,4	0,2	0,3
Bo‘lakning eng katta diametri, mm	65	63	60	62	64

Amaliy ish №4
Qiyalikning turg’unligi baholash.
Masala shartlari:

1. 
   Quyidagi sharoitlarda qiyalikning turg’unligini baholang:
   
   • 
     qiyalik burchagi α = 30⁰;
     
   • 
     qatlamning balandligi (balanddan pastga)
     

N₁= 5 m;
N₂= 10 m;
N₃= 10 m

• 
  qatlamdagi tog’ jinsining hajmiy og’irligi
  

γ₁ = 27 kN/m³;
γ₂ = 28 kN/m³;
γ₃ = 26 kN/m³;

• 
  qatlamdagi tog’ jinsining ichki ishqalanish burchagi
  

φ₁ = 30⁰;
φ₂ = 32⁰;
φ₃ = 33⁰;

• 
  qatlamdagi tog’ jinsining ilashish ko’rsatkichi
  

s₁ = 15 kPa;
s₂ = 13 kPa;
s₃ = 14 kPa;

• 
  qiyalik turg’unlik koeffitsientining eng kichik qiymati η=1,2.
  
1. 
   Qiyalikning turg’unlik koeffitsientiga teng qarshiligini quring η=1,2.
   

Echish:

1. 
   Hisoblash sxemasi (13.1-rasm).
   

1. 
   – rasm. Qiyalik.
   

2. 
   Qiyalikning turg’unligini baholash.
   

Qiyalikning turg’unligini baholash uchun har bir qatlamning turg’unlik koeffitsientini hisoblash va ularni ruhsat etilgan eng kichigi (η=1,2) bilan solishtirish lozim.
, (13.1)
, (13.2)
bu yerda, α_i – qiyalikning burchagi, grad;
β_i – i- qatlamdagi tog’ jinsining ichki qarshilik burchagi, grad;
τ_i – i- qatlamdagi tog’ jinsining urunma kuchlanishi, kPa;
σ_i – i- qatlamdagi tog’ jinsining me’yoriy kuchlanishi, kPa;
s_i – i- qatlamdagi tog’ jinsining ilashish ko’rsatkichi, kPa;
φ_i – i- qatlamdagi tog’ jinsining ichki ishqalanish burchagi, grad.
Qatlamlar bo’yicha me’yoriy (vertikal) kuchlanishni topamiz σ_i:
, kPa (13.3)
bu yerda: σ_i-1 – yuqorida yotgan qatlamning me’yoriy kuchlanishi, kPa;
γ – i- qatlamdagi tog’ jinsining hajmiy og’irligi, kN/m³;
N – i- qatlamning qalinligi, m.
, kPa;
, kPa;
, kPa.
Qatlamlar bo’yicha tog’ jinsining ichki qarshilik burchagi β_i ni topamiz
;
;
.
Shuningdek har bir qatlam uchun qiyalikning mustahkamlik koeffitsienti ko’rsatkichi η_i ni topamiz:
;
;
.
α = 30⁰ qiyalik burchagi katta. Shuning uchun α = 30⁰ burchak ostidagi barcha qatlamlarda qiyalik turg’un emas.
3. η=1,2 da qiyalik qarshiligiga teng burchak α_i ni topamiz.
(13.4)
, birinchi qatlam uchun α₁=29,83⁰
, ikkinchi qatlam uchun α₂=28,66⁰
, uchinchi qatlam uchun α₃=29,18⁰