Amaliy geografiya

Obyekt yoki muhandislik insboot joylashgan hudud to'g’risidagi tabiiy geografik ma'lumotlar U quyidagilarni o'z ichiga oladi: obyekt yoki muhandislik inshooti hududining geografik joylashishi;hududning geologik tuzilishi, ya'ni mazkur joyda tarqalgan tog’ jinslari; hudud yer yuzasining tuzilishi, asosiy relyef shakllarining joylashishi; yer osti suvlari, ularning sathi va sho'rligi; yer usti suvlari (daryo, ko'l, botqoq), ularning suv sarfi, me'yori, minerallashish darajasi. hududning iqlimi, hududda tarqalgan asosiy tuproq turlari, ularning sho'rlanish darajasi; o'simlik qoplami va ularning turlari, hayvonot dunyosi, asosiy landshaft turlari.

Obyekt yoki muhandislik inshooti joylashgan hudud to'g'risida iqtisodiy geografik ma'lunotlar. Bu turdagi ma'lumotlar quyidagilarni o'z ichiga oladi: hududning iqtisodiy geografik joylashishi, ya'ni yirik transport yo'llariga yaqin yoki uzoqligi; hudud aholisining soni, joylashishi; hududning tabiiy resurslari va ulardan foydalanish darajasi; hududda joylashgan sanoat korxonalari; hudud qishloq
xo'jaligi, asosiy dehqonchilik ekinlari, yaylovlar, hudud transport, bududning yoqilg'i va elektroenergiya hamda suv ta'minoti.

Hudud to'g'risidagi ekologik ma'lumotlar. U quyidagilami o'z ichiga oladi: hudud tabiiy muhitining ifloslanishiga ta'sir etadigan manbalar; tabiiy manbalar (shamol, surilma, zilzila, sel, suv toshqinlari va h.k.), sun'iy omillar (zavod, fabrika, kommunal xo'jalik korxonalari, qishloq xo'jaligida qo'llaniladigan o'g'it, pestitsidlar va h.k.); atmosfcraga chiqariladigan chiqindilar; suvning ifloslanish da­
rajasi; luproq, o'simiik va hayvonot dunyosining o'zgarishi; aholi salomatligi, keng tarqalgan kasalliklar va ularning sabablari.

4.Obyekt yoki inshoot to'g’sidagi ma'lumotlar Bu ma'lumotlar
quyidagilarni o'z ichiga oladi: obyekt yoki inshootning maydoni,
balandligi, chuqurligi, qismlari, qurilish muddatlari, faoliyati,
mahsuloti, xomashyosi. Masalan, obyekt foydali qazilma koni
bo'ladigan bo'lsa, quyidagi ma'lumotlar taqdim ctiladi; foydali qazilma turi, zaxirasi, maydoni. chuqurligi, qazib olish usuli (ochiq yoki yopiq); chiqindilar hajmi va ular egallaydigan maydon, yordamchi inshootlarning joylashishi. shaxtaning yillik quvvati (mln t); shaxtaning ishlash muddati (50, 100 yil va h.k.).
Ushbu ma'lumotlar asosida ekspertlar tomonidan mazkur obyckt yoki inshootning qurilishi maqsadga muvollq yoki muvofiq emasligi aniqlanadi.Taqdim etilgan tabiiy geografik, iqtisodiy geografik, ekologik va muhandislik (inshoot yoki obyekt to'g'risida) ma'lumotlarning tahlili asosida ekspert xulosasi tayyorlanadi.
Ekspert xulosasi quyidagi qismlarni o'z ichiga oladi:
1. Loyiha amalga oshirilgaiiidan so'ng, ya'ni obyekt yoki korxona ishga tushirilganidan keyin uning faoliyati davomida tabiiy muhitda qanday o'zgarishlar sodir bo'lishiga baho beriladi.Agar foydali qazilma koni ishga tushiriladigan bo'lsa, uning tbiatga ta'siri quyidagi yo'nalishlarda baholanishi mumkin: a) kon ochiq usulda qazib olinadigan bo'ssa, uning chuqurligi va maydoni, ishdan chiqadigan qishloq xo'jalik yerlari, aholi manzilgohlari va ularni ko’chirish masalalari, tuproq, o'simlik qoplamining o'zgarishi. ularni qayta tiklash muammosi; b) yer osti suvlari sathining pasayishi va uning atrofidagi landshaftlarning o'zgarishga ta'siri, yer osti va yer usti suvlarining ifloslanishi, ularga qarshi kurash choralari, atmosferaning ifloslanishi, tabiiy va tabiiy-texnogen jarayonlarning rivojlanishi hamda ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish. kon to'la qazib bo'linganidan so'ng undan foydalanish va buzilgan yerlarni qayta tiklash (rekultivatsiya) masalalari; d) aholi salomatligi va unga tabiiy muhit ifloslanishining ta'siri.
2. Tabiiy sharoit yoki tabiiy geografik jarayonlarning obyekt yoki inshoot faoliyatiga ta'siri.Tabiiy sharoiti murakkab bo'lgan baland tog'Iarda foydali qazilmalar yopiq usulda qazib olinadi. Chunki bunday sharoitda konlarni ochiq usulda qazib olish katta qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin.Konlarning maydoni aniq va to'g'ri o'lchangan bo'lmog'i lozim. Bu maydon doirasida aholi manzilgohlari va yirik muhandislik inshootlarini qurish man etiladi. Masalan, Angren ko'mir konida tabiiy sharoitni hisobga olmaslik natijasida Angren shahri ikki marta ko'chirilgan. Hozirda ko'mir tarqalgan maydondan tashqarida yangi Angren shahri qurilgan.
3. Ekspertlar guruhiga jalb qilingan mutaxassislarning to'liq xulosalari olingandan so'ng, umumiy xulosalar ishlab chiqiladi. Qulay va mahsuldor yer, yayiov resurslari kamroq o'zgarishini e'tiborga
olib konni qazib olishning optimal usuli tanlanishi mumkin (yopiq, ochiq yoki maxsus usulda). Tabiatga bo'ladigan ta'simi kamaytirish maqsadida ekologik chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish, uni loyihaga kiritish tavsiya etiladi.Ekspertlar guruhi olingan ma'lumotlar asosida umumiy asos-langan xulosaga keladi. Ekspertiza natijasiga qarab, loyiha qaytarihshi ham mumkin, bu holda u qajia ishlashga yuboriladi yoki korxona qurilishiga umunan ruxsat berilmaydt
Hozirgi kunga kelib dunyoda geografik-ekologik ekspertiza keng tarqalmoqda. Ayrim yirik muhandislik inshootlariningloyihalari hatto xalqaro ekspertlar guruhlari tomonidan ekspertizadan o'lkazilmoqda. Masalan, Xitoyning Yanszi daryosidagi eng yirik "Uch daryo" GESi ekspertizasi amerikalik mutaxassislar tomonidan amalga oshirilgan. U dunyo bo'yicha juda ko'p inshootlarning tabiiy sharoitni hisobga olmasdan qurilishi natijasida bir qancha falokatlarning ro'y berishi, ayrim inshootlarning esa tabiaiga kuchli salbiy ta'siri oqibatida qator ekologik muammolarning yuzaga kelishi loyihani geografik-ekologik ekspertizadan o'tkazishni shart qilib qo'ydi.Shu maqsadda O'zbekistonda o'tgan asrning 90-yillaridan boshlab yirik inshoot va obyektlarning loyihalari geografik-ekologik eksperti­zadan o’tkazila boshlandi.Hozirgi paytda O'zbekistonda yangi sanoat korxonalarini ekologik talablarga mos holda joylashtirish, mavjud korxonalar ishlab chiqarayotgan mahsulotlar, atrof-muhitga chiqarayotgan chiqindilar ma­salasi atroflicha tahlil qilinib, texnologik jarayonlarni mukammallashtirish, gaz va changni tutib qoluvchi, ularni tozalovchi zamonaviy moslamalami o'rnatishga katta ahamiyat berilmoqda. Mamla-katimizda qurilayotgan yirik va o"rtacha korxonalar ekologik tartib-qoida, belgilangan me'yorlar asosida qurilishi bilan birga ishlash jarayonida atrof-muhitga zararli chiqindilarni chiqarishi me'yorda bo'lishi kafolatlangan. Masalan, Asaka shahridagi yengil avtomobil zavodi, Qorovulbozordagi neftni qayta ishlash zavodi va boshqa korxonalar ekologik ekspertizadan chuqur va har tomonlama o'tkazilgan.
Sanoat korxonalarini joylashlirishda har bir hududning tabiiy sharoiti e'tiborga olinishi zarur. Tog' etaklari, vodiylar va botiqlaxda qurilishi mo’ljallangan inshootlarni loyihalashda hududning iqlim sharoiti, yer osti suvlari tartibi, yrr usti suvlari xususiyatlari, tuproq, o'simlik qoplami, chorva mollari hamda aholi salomatligi ta'siri masalasi oldindan to'liq va atroflicha hal etilishi lozim bo'ladi.O'zbekistonda qishloq xo'jaligini yanada rivojlantirish maqsadida juda ko'p suv inshootlari qurilgan. XX asrning 80-yillarida qurilgan suv inshootlari ekologik ekspertizadan o'tkazilgan emas. Bu esa tabiatda noxush hodisalar yuzaga kelishiga, ijtimoiy-ekologik sharoitning yomonlashuviga olib keldi.Masalan, Tuyamo'yin suv ombori qurib ishga tushirilishi bilan Xorazm vohasida yerlarning meliorativ holati o'zgara boshladi. Yer osti suvlarining sathi ko'tarilib, tuproqda tuz to'plana boshladi. Bunday ahvol suv omboridan vohaga suv sizib o'tishi natijasida yuzaga kelgan edi. Demak, to'g'on ostidan suvning chetga sizib o'tishi loyihada jiddiy hisob qilinmagan. Bunday jarayon Karkidon, Tolimarjon, Chimqo'rg'on, Uchqizil, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlarida ham kuzatilgan. O'tgan asrning 80-yillarida So'x daryosida So'x suv ombori qurilishi amalga oshirila boshlandi. Ammo ekspertiza natijasida So'x suv ombori qurilganidan so'ng atrofdagi hududda botqoqlanish jarayoni boshlanib, o'simliklarning vegetatsiya sharoiti o'zgarishi aniqlandi. Natijada suv ombori loyihasi o'zgartirilib, sel suvlari yig'iladigan selxonaga aylantirildi