|
2.7. Asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari auditi
Asosiy vositalar foydalanish jarayonida ularning jismoniy xossa va sifatlari
yo`qolib boradi. Ularni tiklash uchun subyekt ta'mirlash ishlarini o`tkazishi mumkin.
Asosiy vositalar ta'mirining ikki turi mavjud: kapital va joriy ta'mir.
Asosiy vositalarni ta'mirlash pudrat yoki xojalik usulida bajarilishi mumkin.
Pudrat usulida bajarilganda subyekt ta'mirlash-qurilish tashkiloti bilan pudrat
shartnomasini tuzadi.
Xojalik usulida esa ta'mir o`z kuchi bilan amalga oshiriladi.
Ikkala usulda ham ta'mirlash xarajatlari ishlab chiqarish xarajatlari hisobidan
qoplanadi.
Pudrat va xojalik usulida bajarilgan ta'mirlash ishlari auditining xususiyatlarini
ko`rib chiqamiz.
Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarni tekshirish mobaynida
auditor ta'mirlash rasmiylashtirilishining to`g`rililigiga alohida e'tibor qaratishi lozim.
Bunda dastavval, mazkur masala bo`yicha subyektda qanday hisob siyosati qabul
qilinganligi aniqlanishi zarur. Bu narsa tekshiruvni davom ettirish ketma-ketligini
belgilaydi. Subyektlarda asosiy vositalarni ta'mirlashga doir xarajatlar quyidagicha
hisobdan o`chirilishi mumkin:
- xarajatlarning qilinish me'yoriga qarab bevosita mahsulot (ish, xizmat) lar
tannarxiga;
- asosiy vositalarni ta'mirlash uchun yaratilgan fond hisobidan;
- xarajatlarni oldin 3190 – «Boshqa kelgusi davr xarajatlari» schyotiga olib
borib, keyinchalik bir me'yorda tannarxga qo`shib borish.
Agar hisob siyosatiga muvofiq subyektda asosiy vositalarni ta'mirlash uchun
rezerv tashkil etiladigan bo`lsa, unda auditor rezerv uchun ajratmalar summasining
iqtisodiy asoslanganligini, asosiy vositalarning turlari bo`yicha (binolar, inshootlar,
qurilmalar va hokazo) ajratmalar miqdori ko`zda tutilganligi yoki ajratmalarning
yagona normasi belgilanganligi, har oyda rezerv hisoblash tamoyiliga rioya
qilinishini aniqlaydi. Ta'mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar yaratilgan rezerv
hisobiga hisobdan o`chiriladi. Shuning uchun auditor yil oxirida (ta'mirlash ishlari
281
tugallangan hollarda) oshiqcha hisoblangan rezerv to`g`rilanganligi (storno
qilinganligi) ga ishonch hosil qilishi lozim.
Asosiy vositalarni ta'mirlashga doir muomalalarning buxgalteriya hisobi
schyotlarida aks ettirilishini tekshirish mobaynida auditor, ishlab chiqarishga doir
asosiy vositalarni ta'mirlash xarajatlari tannarxga olib borilganligi, noishlab
chiqarishga doir asosiy vositalarniki esa o`z manbalari hisobiga hisobdan
o`chirilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shunindek, auditor ta'mirlash ishlari
qaysi usul (pudrat yoki xojalik usuli) bilan amalga oshirilganligini ham tekshiradi.
Agar hisobot davrida lizingga olingan asosiy vositalar ta'mirlangan bo`lsa,
ta'mirlash turini (joriy yoki kapital), lizing shartnomasida kapital ta'mirlash ko`zda
tutilganligi va xarajatlar kimning hisobidan qoplanishini tekshirish zarur.
Subyektlar hisobot davrida asosiy vositalar obyektlarini zamonaviylashtirish va
qayta jihozlash uchun ham xarajatlar qilishi mumkin. Auditor bu holda quyidagilarni
tekshiradi: qilingan xarajatlar 0890 - «Boshqa kapital sarflar» schyotida hisobga
olinganligi, ta'mirlash ishlari yakunlanganidan so`ng asosiy vositalar dastlabki
qiymati
oshganligi,
subyekt
qo`shilgan
kapitalining
ko`payishi
hisobda
ko`rsatilganligi. Subyekt asosiy vositalarni ta'mirlash bilan bog`liq barcha xarajatlarni
ishlab chiqarilgan mahsulot (bajarilgan ish, qo`rsatilgan xizmat) lar tannarxiga
kiritadi, bu pirovardida moliyaviy natijaning shakllanishiga, shuningdek subyektning
foydadan budjetga to`lovlar bo`yicha budjet bilan o`zaro munosabatlariga ham ta'sir
etadi.
Auditor, eng avvalo, bu masala bo`yicha ham subyektda qanday hisob siyosati
qabul qilinganligini aniqlashi lozim. Ayrim subyektlar kelgusi yil uchun hisob
siyosatini qabul qilishda ta'mirlash xarajatlarini har oyda haqiqiy xarajatlar hajmida
hisobdan o`chiradigan tartibni qo`llaydilar. Boshqa subyektlar ta'mirlash fondi
yaratadilar (ta'mirlashning barcha turlari uchun rezervga mablag` ajratadilar),
haqiqatda bajarilgan ta'mirlash ishlari uchun qilingan xarajatlarni esa tashkil etilgan
fond hisobiga hisobdan o`chiradilar.
Birinchi holatda ta'mirlashga doir barcha xarajatlar ta'mirlash qaysi hisobot
davrida amalga oshirilgan bo`lsa, bevosita shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlariga
qo`shilishi lozim. Ikkinchi holatda subyekt balansida turgan asosiy vositalarning
dastlabki qiymatiga nisbatan foiz hisobida ta'mirlash fondiga ajratmalar me'yori
hisoblab chiqariladi.
Odatda, hisob yuritish siyosatining birinchi variantini kichik va o`rta biznes
subyektlari, ikkinchisini esa asosiy vositalari mulk (aktiv) larning salmoqli qismini
tashkil etadigan yirik subyektlar qo`llaydilar.
Auditor ta'mirlash xarajatlarini ishlab chiqarish xarajatlariga qo`shishning
to`g`riligini subyektda qabul qilingan hisob siyosatidan kelib chiqib, uning o`zgarish
hollarida esa sababini va ushbu vaziyatning moliyaviy natijaga ta'sirini tekshirishi
lozim.
Asosiy vositalarga eskirishni hisoblash va ta'mirlash bo`yicha subyektda
qanday hisob yuritish siyosati qabul qilinganligini aniqlash uchun 8910 -
«Kelgusidagi xarajatlar va to`lovlar uchun rezervlar» schyotining ma'lumotlari bilan
tanishish zarur. Agar 8910 schyotda alohida ta'mirlash fondi degan analitik schyot
282
ajratilgan bo`lsa, ushbu fondga qilingan ajratmalarning hajmi qanchalik
asoslanganligi (iqtisodiy hisob-kitoblar bilan tasdiqlanganligi) ga ishonch hosil qilish
zarur. Ajratmalar hajmi asosiy vositalar turlari bo`yicha tabaqalangan yoki
ajratmalarning yagona normasi o`rnatilgan bo`lishi mumkin. Auditor nuqtai
nazaridan yagona normativni qo`llash tannarxning asossiz ko`tarilishi va soliqqa
tortiladigan bazaning pasayishiga olib kelsa, u bunday holatni auditorlik hisobotida
ko`rsatib o`tishi lozim.
283
Do'stlaringiz bilan baham: |
