Amaliy audit

2.6. Lizing munosabatlari va ijara majburiyatlari auditi 
O`zbekistonda lizing munosabatlari 6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS bilan 
tartibga solinadi. Unga ko`ra, «Lizing (moliyaviy ijara) ijara munosabatlarining 
alohida turi bo`lib, unda bir taraf (lizing beruvchi) ikkinchi tarafning (lizingga 
oluvchining) 
topshirig`iga 
binoan 
uchinchi 
tarafdan 
(sotuvchidan) 
lizing 
shartnomasida shartlashilgan mol-mulkni (lizing obyektini) mulk qilib sotib oladi va 
uni shu shartnomada belgilangan shartlarda haq evaziga egalik qilish va foydalanish 
uchun lizingga oluvchiga o`n ikki oydan ortiq muddatga beradi. Bunga lizing 
shartnomasi quyidagi shartlarning biriga javob berishi kerak: 
a) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizing obyekti lizingga 
oluvchining mulki bo`lib o`tsa; 
b) lizing shartnomasining muddati lizing obyekti xizmat muddatining 80 % dan 
ortiq bo`lsa yoki lizing obyektining lizing shartnomasi tugaganidan keyin qoldiq 
qiymati uning boshlang`ich qiymatining 20 % dan kam bo`lsa; 
v) lizing shartnomasining muddati tugagach, lizingga oluvchi lizing obyektini 
uning bozor qiymatidan past narxda evazini to`lab sotib olish huquqiga ega bo`lsa, 
bunda ana shu huquqni amalga oshirish kunidagi lizing obyekti qiymati asos bo`ladi; 
g) lizing shartnomasi amal qiladigan davr uchun lizing to`lovlarining umumiy 
summasi lizing obyekti qiymatining 90 % dan ortiq bo`lsa»
1
. 
Asosiy vositani lizinga qabul qilish ham AB-I shakldagi dalolatnoma bilan 
rasmiylashtirilgan bo`lishi lozim. 
Lizing beruvchi subyektlar lizing berishdan asosiy vositalar uchun lizing 
oluvchi subyektdan olinishi lozim bo`lgan to`lovni (qo`shilgan qiymat solig`i bilan 
birga) operatsion daromadlar tarkibiga (Debet 4810 - «Uzoq muddatli ijara bo`yicha 
1
6-son «Ijara hisobi» nomli BHMS. O’z.R. Adliya vazirligida 2004-yil 22-iyunda 1374-son bilan ro’yhatga olingan. 

---

278 
olinadigan joriy to`lovlar», 4820 - «qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan 
to`lovlar», Kredit 9550 - «Uzoq muddatli ijaradan daromadlar», 9350 - «Qisqa 
muddatli ijaradan daromadlar») kiritadi.
Ijaraga olingan asosiy vositalarni joriy ta'mirlash xarajatlari lizing oluvchi 
tomonidan qilinadi, kapital ta'mirlash esa shartnomadagi kelishuvga muvofiq lizing 
oluvchi yoki lizing beruvchi hisobidan amalga oshiriladi. 
Audit jarayonida auditor lizing subyektlarini aniqlashi lozim. 6-son BHMS ga 
muvofiq, lizing subyekti bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 
a) lizingga beruvchi lizing shartnomasi bo`yicha lizingga oluvchiga kelgusida 
topshirish maqsadida lizing obyektini mulk qilib oluvchi shaxs; 
b) lizingga oluvchi egalik qilish va foydalanish uchun lizing shartnomasi 
bo`yicha lizing obyektini olayotgan shaxs; 
v) sotuvchi lizingga beruvchiga lizing obyektini sotayotgan shaxs. 
Lizing obyekti lizingga oluvchining krediti (qarzi) hisobidan olinayotgan 
taqdirda, aniq bir lizing obyektiga nisbatan lizingga beruvchining kreditori va 
lizingga oluvchi bir shaxs timsolida ish ko`rishga yo`l qo`yilmaydi. 
Lizingga beruvchi lizing obyektini bo`lgusi foydalanuvchidan keyinchalik uni 
xuddi shu shaxsga ijaraga berish uchun sotib olgan hollarda, lizingga oluvchi va 
sotuvchi bir shaxs bo`lishga yo`l qo`yiladi.Auditor yuqorida ko`rsatilgan masalalarni 
tekshirib, o`rnatilgan talablar va qoidalarning buzilish hollarini o`zining ish 
hujjatlarida aks ettirishi lozim. 
Ko`pchilik xojalik subyektlari avtomobillarni sotib olganidan ko`ra foydaliroq 
bo`lgani uchun ijaraga oladilar. Bunda auditor avtomashinani ishlatish va ta'mirlash 
xarajatlarini qoplash, hisoblashishlar tartibi kelishilgan ijara shartnomasi bilan 
tanishishi lozim. 
Jismoniy shaxslar bilan tuzilgan shartnomaga ko`ra ijara to`lovlari ijarachi 
tomonidan uning xarajatlariga qo`shilsa (2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar debet va 
6910 schyot kredit) hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i undiriladi 
(Debet 6910, Kredit 6410). Ijaraga beruvchi jismoniy shaxslarga ulardan ijaraga 
olingan asosiy vositalar uchun hisoblangan ijara to`lovi summasidan budjetdan 
tashqari fondlarga to`lovlar hisoblanmaydi. 
Agar asosiy vosita obyektlari tadbirkor bo`lgan jismoniy shaxslardan ijaraga 
olinsa, hisoblangan ijara to`lovi summasidan daromad solig`i ushlanmaydi. Subyekt 
bunday to`lovlarning barcha turlari bo`yicha soliq inspeksiyasiga har chorakda 
bildirib turishi lozim. Auditor subyektning ijaraga beruvchi jismoniy shaxslar bilan 
hisob-kitoblarni 
hisobga 
olish 
qoidalari 
va 
soliq 
qonunchiligiga 
rioya 
qilinayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim. 
Auditda bajariladigan barcha amallar lizing muomalalarining xususiyatini 
hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Shuning uchun lizing shartnomalarini tuzish, 
muomalalarni buxgalteriya hisobida aks ettirish va soliqqa tortishda yo`l qo`yiladigan 
xatolarning aksariyati me'yoriy hujjatlardagi kamchiliklar va uslubiy qo`llanmalar 
yetishmasligi bilan bog`liq. 

---

279 
Lizing operatsiyalarini tekshirishda auditning barcha bosqichlari: rejalashtirish, 
auditorlar guruhini tuzish, tekshiruv o`tkazish, auditorlik hisoboti va xulosalarini 
tuzishda maxsus yondoshuv talab qilinadi. 
Lizingda lizing obyektiga egalik qilish va foydalanish huquqi bilan bog`liq 
barcha tavakkalchiliklar lizinga oluvchiga o`tkaziladi. Lizingga oluvchining 
buxgalteriya hisobida lizing aktiv va majburiyat sifatida lizing muddati 
boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing to`lovlarining 
diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak. 
Audit jarayonida auditor lizing to`lovlarining diskontlangan qiymat to`g`ri 
hisobga olinishini ham tekshirishi lozim. Minimal lizing to`lovlarining diskontlangan 
qiymatini hisoblashda diskontlaydigan omil bo`lib, lizing shartnomasida ko`zda 
tutilgan foiz stavkasi hisoblanadi, agarda uni aniqlash imkoniyati bo`lsa, aks hollarda 
lizingga oluvchining qarz sarmoyasi bo`yicha o`sib boruvchi foiz stavkasidan 
foydalaniladi. Lizing muddatining boshlanish vaqtida lizingga oluvchi va lizingga 
beruvchi lizing to`lovlari jadvali (tartibi) ni kelishib oladi, unda lizingga beruvchining 
daromadi, lizing obyektining qiymatini qoplash bo`yicha majburiyatlar va ularning 
lizing muddati davomida taqsimlanishi ko`rsatiladi. 
Auditor lizing bo`yicha foizlar lizing shartnomasi davomida davrlar bo`yicha 
taqsimlanganligini va har bir davrda qoplanmagan majburiyatlar qoldig`iga doimiy 
foiz stavkasini o`rnatish maqsadida lizing to`lovlari jadvalida aks ettirilganligiga 
ahamiyat berishi kerak. Shuningdek, lizingga oluvchi tomonidan amalga oshirilgan 
lizing obyektini sotib olish, yetkazib berish yoki belgilangan maqsadda foydalanish 
uchun yaroqli holga keltirish bilan bog`liq xarajatlar lizing obyektining qiymatiga 
qo`shilganligini ham aniqlash lozim. 
Lizingga 
oluvchining 
lizing 
obyektini 
yaxshilash 
(obodonlashtirish, 
qo`shimcha qurish, qo`shimcha asbob-uskunalar bilan ta'minlash, rekonstruktsiya, 
modernizatsiya qilish, texnik qayta qurollantirish va h.k.) xarajatlari lizing obyekti 
qiymatini ko`paytiruvchi kapital qo`yilmalar sifatida aks ettiriladi. Agar lizing 
obyekti, lizingga beruvchining ruxsati bilan yaxshilangan bo`lsa, shartnomaning amal 
qilish muddati tugagandan so`ng yoki shartnoma bekor qilingach, lizingga oluvchi 
ana shu maqsad yo`lida sarflangan barcha xarajatlarning qoplanishini talab qilish 
huquqiga ega, agarda lizing shartnomasida o`zgacha shartlar ko`zda tutilmagan 
bo`lsa.
Auditor lizingda har bir hisobot davri uchun lizing obyekti bo`yicha 
amortizatsiya ajratmasi to`g`ri hisoblanganligini ham tekshirishi lozim. Lizing 
obyektlari bo`yicha amortizatsiyani hisoblash O`zbekiston Respublikasi Moliya 
vazirligining 2003-yil 9-oktyabrdagi 114-sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan 5-son 
«Asosiy vositalar» nomli BHMS ga muvofiq amalga oshiriladi. 
Lizingga oluvchi lizing shartnomasi muddati tugaganidan keyin lizing 
obyektiga mulkiy egalik qilish huquqini olishga ishonchi bo`lmasa, u holda u 
quyidagilardan qaysi biri qisqaligidan kelib chiqib: lizing shartnomasi muddati 
davomida yoki lizing obyektining xizmat qilish muddatida to`liq amortizatsiya qilishi 
mumkin. Audit jarayonida lizing obyektini yillik qayta baholash lizingga oluvchi 

---

280 
tomonidan qonunchilikda belgilangan tartibda amalga oshirilganligiga ishonch hosil 
qilish lozim. 
Lizing shartnomasi to`xtatilganda lizing obyektini qaytarish, lizing 
shartnomasiga muvofiq uning to`xtatilgan sanadagi obyektining qoplanmagan 
qiymati summasi bo`yicha amalga oshirilaganligi tekshiriladi. Lizing obyektining 
chiqib ketishidan moliyaviy natijani aniqlaganda, oldingi qayta baholashlardagi lizing 
obyekti qiymatining ko`paygan summasi, ya'ni oldingi baholashlardagi qiymat 
pasayishi summasiga nisbatan ortgan qismi lizing obyektining chiqib ketishidan 
ko`rilgan daromad tarkibiga qo`shiladi va bir vaqtning o`zida 8510 - «Mulkni qayta 
baholash bo`yicha tuzatishlar» schyoti bo`yicha rezerv kapitalini kamaytiradi. 
Lizingga beruvchining buxgalteriya hisobida lizing aktiv sifatida lizing 
muddati boshlanishidagi lizing obyektining joriy qiymati yoki minimal lizing 
to`lovlarining diskontlangan qiymati bo`yicha, agar u past bo`lsa, tan olinishi kerak.