Amaliy audit

gi

Auditorning 

xulosalari va 

qarorlari

1

2

3

4

5

A. Ichki nazorat 

1 Xodimlar jadvali 

tasdiqlanganmi va unga 

rioya etiladimi?

Xodimlar jadvali xar 

yili bir marotaba 

qaytadan ko’rib 

chiqiladi 

N

2

Ichki nazorat 

susaytirilgan, xatolar 

bo’lishi mumkin

2 Xar bir xodimga shaxsiy 

varaqalar yuritilganmi?

Xa, yuritilgan 

N

4

Nazorat etarli 

darajada

3 Ishga qabul qilish va 

ishdan bo’shatish 

to’grisidagi buyruqlar o’z 

vaqtida qabul qilinadimi?

Buyruqlar o’z vaqtida 

va to’gri qabul 

qilinadi 

N

4

Nazorat etarli

darajada

 

 

 

 

---

302 

 

4

Xodimlar bo’limi tomonidan 

tasdiqlangan ishbay xaqlar va 

ta­rif stavkalar 

qo’llaniladimi?

Xodimlar bo’limi 

tomonidan bir yilda 

kamida bir marotaba 

tanlab olib nazorat 

amalga oshiriladi

N

2

Ichki nazorat 

susaytirilgan, xatolar 

bo’lishi mumkin

5

Ish xaqidan ushlab qolishlar 

tekshiriladimi?

Bir yilda kamida bir 

marotaba tan­lab olib 

nazorat amalga 

oshiriladi

N

2

Ichki nazorat 

susaytirilgan, xatolar 

bo’lishi mumkin

6

Soliqlar bo’yicha xisoblar 

ijtimoiy sugurta, soliq 

idorala­ri tomonidan 

tekshirilganmi?

Hisobot yilida tekshiruv 

o’tkazilmagan

N

2

Ichki nazorat 

susaytirilgan, xatolar 

bo’lishi mumkin

7

Hisob-kitob-to’lov 

qaydnomalari to’gri 

raqamlanganmi?

Ketma-ket raqamlash 

qo’llaniladi

N

4

Nazorat etarli darajada

 

 

8

Mukofotlar, mehnat ta’tili, 

kassalik varaqalari va 

boshqa-larni xisoblash 

tartibiga rioya qilinadimi?

Rioya qilinadi, lekin 

korxonada to’lovlar 

tartibi to’grisida ichki 

Ni­zom ishlab 

chiqilmagan va 

tasdiqlanmagan

N

2

Ichki nazorat 

susaytirilgan, xatolar 

bo’lishi mumkin

9

Ish xaqi va boshqa to’lovlar 

o’z vaqtida to’lanmagan 

xolatlari bo’lganmi?

Ha, bo’lgan

N

2

Sabablarini aniqlash 

lozim

10

Ish haqini tayyor 

mahsulotlar bilan to’lash 

holatlari bo’lganmi?

Ha, bo’lgan

N

2

Ha, bo’lgan

11

Ish haqini tayyor 

mahsulotlar bilan to’lash 

holatlari bo’lganmi?

Ha, bo’lgan

N

2

Ha, bo’lgan

 

 

 

---

303 

 

12

Ish haqini xisoblash 

bo’yicha dastlabki 

xujjatlar, taxliliy va 

sintetik xisob 

ma’lumotlari 

solishtiriladimi?

Chorak oxirida 

tan­lab olib 

tekshiriladi

Nz

Tanlab olib

tekshiruv o’tkazish

lozim

Izoh .  N

1

-past daraja; N

2

-o’rtachadan past;  Nz-o’rtacha;  N

4

-yuqori.

Test savolnomalariga javob olingandan keyin, auditor tekshiruv dasturini ishlab chiqadi va unga

muvofiq xodimlar bilan hisob-kitoblarning har bir turi bo’yicha auditorlik tekshiruvini o’tkazadi.

 

 

T.r.

Muolajalar ro’yxati

Ma’lumotlar manbasi

1

2

3

1

Ishbay ishlovchi xodimlar ish 

maxsuli xisobining tashkil etilishi 

va nazorati xamda ish xaqi 

xisoblanishini tekshirish

Naryadlar, marshrut varaqalari, tabellar, 

ish maxsuli me’yorlari, ishbay xaqlar

2

Vaqtbay va boshqa haq to’lash 

turlari bo’yicha xisoblarni 

tekshirish

Tasdiqlangan tarif stavkalari, lavozim 

maoshlari, tabellar

3

Ish xaqidan ushlab qolishlar 

bo’yicha xisoblarni tekshirish

Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari, jurnal-

orderlar, buyruqlar va boshqalar

4

Xodimlar bo’yicha taxliliy xisob 

yuritilishini tekshirish

Shaxsiy xisobvaraqlar, qaydnomalar, 

mashinogrammalar

 

 

 

 

---

304 

 

5

Ijtimoyi ehtiyojlar bo’yicha 

to’lovlar to’g’ri 

hisoblanganligini tekshirish

To’lov qaydnomalari, yoritib yozishlar, 

mashinogrammalar

6

Ish haqi bo’yicha 

deponentlangan summalarni 

tekshirish

Deponent varaqlari, deponentlangan ish

xaqini o’z xisobga olish daftari

 

 

 

 

•

Vaqtbay mehnatga haq to’lashda tarif stavkalar va kontraktlar sharti to’g’ri

qo’llanilganligi tekshiriladi. Ish vaqtidan foydalanilganligi to’g’risidagi tabellar, 

naryadlar va ish haqini hisoblash bo’yicha boshqa hujjatlarni tekshirganda ularga

uydirma (soxta) shaxslar kiritish hollari mavjudligi aniqlanadi. Buning uchun

naryadlarni berilgan sanasi bo’yicha tahlil qilish, naryaddagi va ish vaqtini hisobga

olish tabellardagi ishchilar familiyalarini xodimlar bo’limidagi shaxsiy tarkibni

hisobga olish ma’lumotlari bilan solishtirish lozim. Dastlabki hujjatlar bo’yicha

avval to’langan summalar qayta hisoblanganligi, aynan bir shaxslar familiyalari bir

necha marotaba turli hisob-kitob-to’lov qaydnomalariga kiritilganligi holatlari

tekshiriladi.

•

Korxona xodimlarining shaxsiy tarkibida bo’lmagan va qisqa muddat

ishlagan shaxslarga yozilgan naryadlar hamda sifatsiz ishlarni, yaroqsiz

mahsulotlarni tuzatish bo’yicha naryadlar alohida diqqat bilan tekshiriladi. 

Dastlabki hujjatlar va hisob-kitob qaydnomalarini tekshirganda arifmetik hisoblar

to’g’riligiga katta e’tibor qaratiladi. 

•

Auditorlik tekshiruvi vaqtida xodimlarni rag’batlantirishga qaratilgan turli

to’lovlar, ya’ni: ma’lum bir davrda ishlaganligi natijasiga ko’ra mukofotlar, tovon

tavsifidagi ish vaqtidan

 

 

 

---

305 

 

• tashqari yoki tunda ishlaganligi uchun qo’shimcha to’lov va ustama haqlar, 

ishlamagan vaqt, mehnat ta’tili, vaqtinchalik mehnatga qobiliyatsizlik va

boshqalar uchun to’lovlar hujjatlarda to’g’ri rasmiylashtirilganiga alohida

e’tiborni qaratishi lozim. Bunda auditor har bir korxonada ichki moddiy

rag’batlantirish va turli qo’shimcha to’lovlar va mukofotlarni hisoblash to’g’risida

ichki Nizom ishlab chiqilgan va tasdiqlangan bo’lishi kerakligini unutmasligi zarur. 

Mukofotlarni hisoblash rahbar buyrug’i bilan rasmiylashtirilishi va mukofotlash

to’g’risidagi ichki Nizomning tamoyillariga muvofiq bo’lishi lozim.

•

o’rtacha ish haqiga asoslangan hisoblar to’g’riligini tekshirganda o’rtacha

ish haqi to’g’ri belgilanganligini aniqlash, undan keyin esa, turli to’lovlar to’g’ri

hisoblanganligini tekshirish kerak. Aniqlangan kamchilik va xatolar bo’yicha

buxgalter tegishli tuzatishlarni kiritishi lozim.

•

Ish haqidan daromad solig’i to’g’ri ushlab qolinganligi, ijro varaqalari

bo’yicha chegirmalar, nafaqa jamg’armasiga ajratmalar, hisobdor summalar

bo’yicha qarzlar, moddiy zararni qoplash bo’yicha to’lovlar, olingan ssudalar

bo’yicha to’lovlar, kreditga olingan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzlari, 

shaxsiy sug’urta shartnomalari bo’yicha to’lovlar, xodimning arizasiga muvofiq

jamg’arma banklarga o’tkaziladigan summalar tekshiriladi.

 

 

 

•

Ish haqidan chegirmalar to’g’riligi tekshirilganda ular hujjatli ravishda

asoslanganligi va qonuniyligi, ushlab qolingan summalar o’z vaqtida maqsadga

muvofiq o’tkazilganligi aniqlanadi. Bundan tashqari, barcha chegirmalarning

umumiy summasi bir oylik ish haqining 50% miqdoridan yuqori bo’lmasligini

unutmaslik kerak.

•

Shuningdek, deponentlangan ish haqi hisobda to’g’ri aks etilganligi

tekshiriladi. Ish haqini deponentlash xodim betob yoki u xizmat safarida

bo’lganida amalga oshiriladi. Deponent qarzlari haqiqatda vujudga kelganligi va

qonuniy ravishda hisobdan chiqarilganligini tekshirish uchun deponentlangan

summalarni tegishli davr bo’yicha hisob-kitob-to’lov qaydnomalari bilan

solishtirish, turli hujjatlardagi (chiqim kassa orderlari, to’lov qaydnomalari, 

arizalar va boshqalar) deponentning imzolarini bir biriga solishtirish lozim. 

Deponentlangan ish haqi hisob-kitob hisobvarag’idan o’tkazilganda esa, 

oluvchilarning manzillari to’g’ri ko’rsatilganligini aniqlash kerak.

•

Amaliyotda oluvchilarning uy manzillari ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi, 

buning natijasida qaytarilgan o’tkazmalar korxona kassasiga kirim

qilinmaganligi, shuningdek, xodimlarga bajarilmagan ishlar uchun ish haqi

hisoblab ularni deponentlash yo’li bilan kassir tomonidan hzlashtirish hollari

ham uchraydi.

 

 

 

 

 

---

306 

 

•

Auditorlik tekshiruvi jarayonida ish haqi hisoblanishi va hisob registrlarida

ko’rsatilgan ish haqidan chegirmalar bo’yicha hisobvaraqlar to’g’ri

korrespondentlanganligini aniqlash lozim. Buning uchun xodimlar bilan ish haqi

bo’yicha hisob-kitoblar hisobvaraqlari ma’lumotlari asosida ish haqi bo’yicha

yig’ma hisoblar tekshiriladi. Hisob jurnal-order shaklida olib borilganda xodimlar

bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar hisobvaraqlarining kredit bo’yicha oboroti

10 va 10/1-sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan, ushbu hisobvaraq bo’yicha

debet ma’lumotlari esa - 1, 2, 8-sonli jurnal-order ma’lumotlari bilan

solishtiriladi.

•

Ma’lum bir sanaga ish haqi bo’yicha tahliliy hisob ma’lumotlarlari Bosh

kitob va buxgalteriya balansidagi xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar

hisobvarag’ining sintetik hisobi ma’lumotlarlari bilan muvofiqligi aniqlanadi. 

Buning uchun oyning 1-sanasiga xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar

hisobvarag’ining qoldig’i hisob-kitob-to’lov qaydnomasining yakuniy summalari

bilan solishtiriladi. Tafovutlar paydo bo’lsa ularning sabablari aniqlanadi. Ish haqi

jamg’armasidan turli to’lovlar va chegirmalarni chiqarib tashlash yo’li bilan pul

xarajatlarini yashirib ko’rsatish, bo’naklarni to’liq ushlab qolmaslik, pul hujjatlarini

qaytadan hisobdan chiqarish va ular

 

 

• bo’yicha to’lovlarni xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblar

hisobvarag’ining debetiga o’tkazish, bir hisob-kitob qaydnomasidan qoldiqni

ikkinchisiga ko’chirishda debitorlik qarzni kamaytirib yoki kreditorlik qarzni

ko’paytirib ko’rsatish, hisob qarovsiz qoldirilganligi yuqorida qayd etilganlarning

asosiy sabablaridir.

• Auditorlik tekshiruvi vaqtida aniqlangan xato va kamchiliklar, talablariga rioya

qilinmagan me’yoriy hujjatlar ko’rsatilgan va hisobotning ko’rsatkichlariga

miqdoriy ta’siri aniqlangan holda, auditorning ishchi hujjatlarida qayd etiladi.

• ODATDA SODIR ETILADIGAN XATOLAR

• Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobida eng 

ko’p uchraydigan xato va kamchiliklar quyidagilardir: 

• - xodimlarga to’lovlar qonuniy va maqsadga muvofiq amalga

oshirilganligini tasdiqlovchi xujjatlarning yo’qligi yoki ular

noto’gri va o’z vaqtida yuritilmasligi;

• - urtacha ish haqi asosida hisoblanadigan to’lovlardagi xatolar

(mehnat ta’tili uchun, vaqtinchalik ishga qobiliyatsizligi uchun va

boshqalar);

 

 

---

307 

 

• - daromad solig’i noto’g’ri hisoblanishi, imtiyozlar asossiz

ravishda qo’llanilishi; 

• - tunda ishlaganligi, ishdan tashqari vaqtda ishlaganligi va

boshqalar uchun turli qo’shimcha to’lovlar noto’g’ri

hisoblanishi;

• - ish haqini to’lash va boshqa to’lovlar hisobi

hisobvaraqlarining noto’g’ri korrespondentlanishi.

 

 

 

 

•

Xodimlar bilan boshqa muomalalar bo’yicha hisob-kitoblarni

tekshirishni boshlashdan oldin, auditor korxonada mazkur hisob-

kitoblarning qaysi turlari mavjud ekanligini aniqlaydi. Buning uchun

quyidagi schyotlardagi oborot va qoldiqlar sinchiklab tekshiriladi:

• 4710 - «Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning qarzlari»;

• 4720 – «Berilgan qarzlar bo’yicha xodimlarning qarzlari»;

• 4730 – «Moddiy zararni qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari»;

• 4790 – «Xodimlarning boshqa qarzlari». 

•

Auditor №19-BHMS ga muvofiq ushbu schyotlar bo’yicha

hisob-kitoblar inventarizatsiya qilinganligini va agar qilingan bo’lsa, 

inventarizatsiya ma’lumotlariga asosan hisob-kitoblarning holatini

tahlil qilishi zarur. 

 

 

 

 

 

---

308 

 

•

Ish vaktining qisqartirilgan muddati — ayrim toifadagi xodimlar uchun

konunlarga binoan belgilangan ish vaqtidir. Jumladan, qisqartirilgan ish vakti

kuyidagilar uchun belgilanadi:

• un sakkiz yoshga tulmagan xodimlar uchun — haftasiga 36 soatdan ortiq

bulmasligi kerak;

• ta’til davrida ishlayotgan 14 yoshdan 15 yoshgacha bulgan ukuvchilar uchun

xaftasiga 24 soatdan ortik bulmasligi kerak.

• I va II gurux, nogironi bulgan xodimlar, nokulay mehnat sharoitlaridagi ishlarda

band bulgan xodimlar, uch yoshga  tulmagan bolalari bor, byudjet hisobidan

moliyaviy jixatidan moliyalashtiriladigan tashkilotlarda ishlayotgan ayollar uchun

— xaftasiga 36 soatdan ortiq bulmasligi kerak.

•

Tuliqsiz ish vahti — ayrim xodimlar uchun korxona rahbariyati bilan

kelishilgan holda uz mexnat majburiyatlarini bajarish imkonini beradigan

belgilashli ish vakti hisoblanadi. 

•

Nome’yoriy ish vaqti deganda ayrim xodimlar uchum belgilangan ish vakti. 

ularning ish vaktiga qarab masalan ishlab chiqarishdagi mexnat mahsulotiga

karab baxolanadi. Ish vaktining uzgaruvchan tartibi — ayrchm xollarda tashkilot 

raxbariyati bilai kelishuvga binoan uz ish vaktlarini kupaytirishlari yoki 

kiskartirishlari mumkin. 

 

 

 

•

Xisobga olinadigan davrdagi bir yildan. kundalik ish vakti (smena)ning 

mudlati esa un ikki soatlan ortib ketmasligi lozim, Ish tugashi bilai keyingi

kunidagi (smenali) ish boshlanishi urtasidagi kundalik dam olish vaktining

muddati 12 soatdan kam bulishi mumkin emas. Kupgina korxonalar

xodimlarining ishga kelish va ish vaqtining kullanishiii xisob ta­beli yordamida

olib borishni lavom ettirmokdalar.

•

Tabel xisobini quyilagi usullardan biri buyicha amalga oshirish mumkin

-

.

• ishga kelish va kelmasdikni yoppasiga qayd kilish usuli;

• fakat ishdan chetga chiqish (kelmasdan kech kelish va boshqalar)ni kayd etish

usuli bilai.

• Korxona o’z xodimlarining ish vaktini o’tkazishi xisobi uchun tabel shaklini uz

xohishiga kura tanlaydi: I 12-shakl yoki T—13-shakl.

• Oy tugayotganda tabel uchun javobgar xodim ish vaqtini utkazish turlari hamda

sababli va sababsiz ishga kelgan kelmagan turlarini kursatish uchun ajratilgan

barcha ustunlarni tuldirib tabelni yopadi,

• Ish hakini hisoblash bilan shug’ullanuvchi buxgalter xar bir xodimning ish xaqi

hajmini ish xaki tulash turlari soatbay yoki kunbay asosida ishlagan vaqti xamda

sababli va sababsiz ishga kelgan yoki kelmagan xolatlarini xisobga olgan xolla ish

haki hisoblashi uchun tabeldagi ustunlarni urganadi va asos sifatida oylik maosh 

xisoblaydi.

 

 

 

 

---

309 

 

---

310