Amaliy audit

 

 

TARQATMA MATERIALLAR 

 

 

5-MAVZU. TOVAR-MODDIY ZAXIRALARI 

HARAKATI BILAN BOG’LIQ MUOMALALAR 

AUDITINING USLUBIY MUAMMOLARI 

---

181 

 

Tovar-moddiy zaxiralari audit obyektlari 

 

Ko`rsatkichlar nomi 

Schyotlar 

raqami 

Moliyaviy hisobot 

shakllaridagi 

ko`rsatkichlar 

1- shakl 

4- shakl 

Satr 

raqami 

Satr 

raqami 

1 

2 

3 

4 

Tovar-moddiy 

zaxiralari 

(satr. 

150+160+170+180), jumladan: 

 

140 

 

Ishlab chiqarish zaxiralari 

1000, 1100, 

1500, 1600 

150 

 

Tugallanmagan ishlab chiqarish 

2000, 2100, 

2300, 2700 

160 

 

Tayyor mahsulot 

2800 

170 

 

Tovarlar 

(2900 

dan 

2980 

ning 

ayirmasi) 

 

180 

 

Material,  ish,  xizmatlar  uchun  mol 

yetkazib  beruvchilarga  to`lanadigan 

pul mablag`lari 

 

 

 

020 

 

Tovar-moddiy zaxiralarni auditorlik

tekshiruvdan o‘tkazish jarayonini .

Inventarizatsiya

o‘tkazish orqali ularning

haqiqatda mavjudligini

aniqlash.

Moddiy qiymatliklarni

hisob va hisobotda to‘g‘ri

baholashni hamda aks

ettirishni tekshirish. 

 

---

182 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“TOVAR-MODDIY ZAXIRALARI HARAKATI 

BILAN BOG’LIQ MUOMALALAR AUDITINING 

USLUBIY MUAMMOLARI” 

MAVZUSI BO’YICHA 

TAQDIMOT 

---

183 

 

REJA

1.

Tovar-moddiy zaxiralarni auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish 

maqsadi, vazifalari.

2.

Tovar-moddiy zaxiralarning mavjudligi va saqlanishini 

nazorat qilishni tekshirish uslubiyati.

3.

Tovar-moddiy zaxiralarni kirim qilish va ishlab chiqarishga 

sarflash vaqtida baholashning to‘g‘riligini tekshirish.

4.

Moddiy boyliklarni sotish va boshqacha tarzda hisobdan 

chiqarishga doir muomalalarni tekshirish.

 

 

Tovar-moddiy zaxiralarini auditorlik tekshiruvidan o‘tkazishning maqsadi

ularning saqlanishi, tejamli va oqilona ishlatilishi, hisobga olishning to‘g‘ri

tashkil etilishini aniqlashdan iborat. Shuningdek, hisobot ko‘rsatkichlarining

ishonchliligini va tovar-moddiy zaxiralar bilan bog‘liq muomalalar hisobi va

soliqqa tortish uslubining O‘zbekiston Respublikasida amal qilayotgan

qonunchilik hamda me’yoriy hujjatlarga muvofiqligini aniqlash lozim. Ushbu

maqsadga muomalalar mohiyatini, hamda nazorat tuzulmasi va buxgalteriya

hisobi tizimini tekshiruvdan o‘tkazish va risklarni baholash orqali erishiladi. 

Zaxiralarni tekshirish, ular hajmi katta bo‘lgan korxonalarda auditning asosiy

qismi deb qaraladi. 

Tovar-moddiy zaxiralar bo‘yicha hisobot ko‘rsatkichlarining haqqoniyligini

tekshirishda boshqa audit obyektlaridagi kabi, dastavval, balansning «Ishlab

chiqarish zaxiralari»(120-satr), «Tugallanmagan ishlab chiqarish (130-satr)», 

«Tayyor mahsulot»(140-satr), «Sotish uchun olingan tovarlar»(150-satr) degan

moddalari, Bosh daftar, jurnal-orderlar va boshqa hisob registrlari orasidagi

tenglikni aniqlash zarur. Shu bilan birga, sintetik va analitik hisob

ma’lumotlarining muvofiqligiga ishonch hosil qilishi muhimdir. Moddiy

boyliklarni ishlab chiqarish xarajatlariga olib borish va ularning baholarini

tekshirish, ishlab chiqarishga sarflash me’yorlari va boshqalarni tekshirish zarur. 

Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga da’vo qo‘zg‘atishning o‘z vaqtidaligi

va to‘g‘riligi hamda yo‘ldagi (korxonaga yetib kelmagan) materiallar

qoldig‘ining haqqoniyligini ham tekshirish kerak. 

 

 

---

184 

 

Yo‘ldagi moddiy boyliklarni tekshirishning vazifalari: yo‘ldagi moddiy

boyliklar sifatida hisobda turgan har bir jo‘natishning asosliligini

aniqlash, yuklarni yetkazib berishi muddatlarining o‘tib ketmaganligini

aniqlash, xo‘jalik tomonidan yuklarni qidiruv choralarining ko‘rilishini

aniqlash, bosh buxgalter va ta’minot xodimlari tomonidan yo‘ldagi

moddiy boyliklarni hisobga olish ustidan nazorat o‘rnatilishi kabilarini

aniqlashdan iborat. Bulardan tashqari hisob ma’lumotlarining haqiqatda

ishlab chiqarilgan mahsulotlarga mos kelishi va tovar mahsulotlar ishlab

chiqarish to‘g‘risidagi hisobotlarda qo‘shib yozish faktlari aniqlanadi.

Tekshiruv jarayonida auditor quyidagilarni aniqlashi lozim:

1.

zaxiralarning haqiqatda mavjudligi;

2.

zaxiralar bilan bog‘liq barcha muomalalarning buxgalteriya hisobi

schyotlarida to‘liq va to‘g‘ri aks ettirilganligi;

3.

barcha zaxiralar korxona mulki ekanligi ya’ni ularga mulkiy huquq

mavjudligi, qarz sifatida aks ettirilgan summalar esa majburiyat

ekanligi;

4.

zaxiralarni va ular bilan bog‘liq majburiyatlarni baholashning

to‘g‘riligi;

5.

tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish tamoyillari to‘g‘ri tanlanilganligi

va qo‘llanilishining to‘g‘riligi. 

 

 

 

 

Tovar-moddiy zaxiralarni tekshirishda quyidagi ma’lumot

manbalaridan foydalaniladi:

1.

Moddiy boyliklarni qabul qilish, hisobga olish, saqlash va berishga

aloqador me’yoriy hujjatlar. 

2.

Hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruq. 

3.

Tovar - moddiy zaxiralar bilan bog‘liq muomalalarni

rasmiylashtirishga doir dastlabki hujjatlar.

4.

Tashkiliy-huquqiy hujjatlar va materiallar. 

5.

Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishga doir buxgalteriya hisobi

registrlari va buxgalteriya hisobotlari. 

 

 

---

185 

 

 

Auditor tekshiruvga kirishish chog‘ida tekshiruvning ushbu 

sohasi bo‘yicha tanlangan hisob yuritish usullari va uslublari 

to‘g‘risida axborotga ega bo‘lishi lozim. №4-«Tovar-moddiy 

zaxiralar» nomli buxgalteriya hisobi milliy standarti talablariga 

muvofiq korxonaning hisob yuritish siyosati to‘g‘risidagi 

buyrug‘ida tovar-moddiy boyliklarni hisobga olishning uslubiy 

jihatlari, xususan quyidagilar haqidagi axborotlar aks ettirilishi 

lozim:

•

asosiy vositalar bilan inventar va xo‘jalik ashyolari o‘rtasidagi 

chegaralar;

•

tovar-moddiy boyliklarni sotib olish (tayyorlash)ni hisobga 

olish;

•

tovar-moddiy boyliklarni ularning turlari bo‘yicha hisobdan 

o‘chirish chog‘ida baholash usullari. 

 

 

 

Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishda qo‘llaniladigan dastlabki hujjatlar 

shakllari korxonadagi moddiy qiymatliklarning turlari va guruhlariga 

bog‘liq. Qo‘llaniladigan dastlabki hujjatlarda barcha zarur rekvizitlar 

bo‘lishi shart. Bunday dastlabki hujjatlarga quyidagilar kiradi: moddiy 

qiymatliklarni olish uchun ishonchnomalar, kirim orderlari, materiallar, 

inventar va xo‘jalik ashyolarini kirimga olish va hisobdan o‘chirish 

dalolatnomalari, limit-zabor kartalari, talabnoma-nakladnoylar, tovar-

transport nakladnoylari, ombor hisobi kartochkalari yoki daftari. 

Tashkiliy-huquqiy hujjatlar va boshqa ma’lumot manbalariga quyidagilar 

kiradi:

•

korxona rahbarining buyrug‘i (yoki farmoyishi) direktor kengashi 

majlisining bayonnomalari, ta’sischilar va boshqa komissiyalar yig‘ilish 

qarorlari. Agar korxona ustav kapitalining miqdorini shakllantirish yoki 

o‘zgartirish chog‘ida ulush sifatida materiallar, inventar va xo‘jalik 

ashyolari, tovarlar qo‘shilgan bo‘lsa, shuningdek, agar dividendlar yoki 

daromadlar moddiy qiymatliklar bilan to‘lansa ushbu hujjatlarni o‘rganish 

auditor uchun o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi;

 

 

---

186 

 

 

•

korxonada o‘tkazilgan auditorlik tekshiruvlari o‘tgan yillardagi hisobotlari

•

tovarlar, materiallar, xomashyolar va hokazolarni yetkazib berish 

shartnomalari;

•

moddiy javobgarlik to‘g‘risidagi shartnomalar. 

Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olishga doir buxgalteriya registrlari xilma-

xil bo‘lishi mumkin. Ular korxonada qo‘llanilayotgan buxgalteriya hisobi 

shakli va usullariga hamda mavjud tovar-moddiy zaxiralarning turlari va 

guruhlariga bog‘liq. Ammo, har qanday holatda ham auditor 1010-1090, 

1080, 1510 va 1610 schyotlar bo‘yicha analitik va sintetik hisob 

registrlarini, saldo vedomostlari, omborxona hisobi kartochkalari, daftarlar, 

inventarizatsiya materiallarini hamda tugallanmagan ishlab chiqarishlar 

(2010, 2110, 2310-schyotlar) bo‘yicha hisob registrlarini tahlil qilib chiqishi 

lozim. 

 

Tovar-moddiy zaxiralar bilan bog‘liq xo‘jalik muomalalarini auditorlik

tekshiruvidan quyidagi ketma-ketlikda o‘tkazish maqsadga muvofiq:

•

mazkur tekshiruv uchastkasining yo‘nalishlari bo‘yicha hisob siyosatining

qoidalarini o‘rganish;

•

tovar-moddiy zaxiralarga doir ichki nazorat tizimining ishonchlilik

darajasini baholash. Buning uchun ombor xo‘jaligi va omborxonalarning

holatini tekshirib chiqish; moddiy javobgarlik va moddiy javobgar shaxslar

hisobotlarining tashkil etilishini o‘rganish;

•

tovar-moddiy boyliklarning hisobot sanasiga tarkibini tahlil qilish;

•

tanlab inventarizatsiya qilinadigan obyektlarni va inventarizatsiya o‘tkazish

pozitsiyalarini aniqlash;

•

tovar-moddiy zaxiralar harakatini tahlil qilish;

•

tovar-moddiy zaxiralarni baholashning to‘g‘riligi;

•

tovar-moddiy zaxiralar sintetik va analitik hisobining tashkil etilishi hamda

holatini tekshirish. 

 

 

---

187 

 

Inventarizatsiyada aniqlangan tovar-moddiy zaxiralar (TMZ) kamomadi

buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks ettiriladi:

Kam chiqqan TMZ larning haqiqiy qiymati (balans qiymati) bo‘yicha hisobdan

o‘chirilishi. 

Debet 9220 «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti

Kredit 1000-«Materallarni hisobga oladigan schyotlar» (1010-1090)

Agar baholash natijasida TMZ larning bozor qiymati (undiriladigan summa) 

kam chiqqan TMZ lar haqiqiy qiymatidan yuqori bo‘lsa, olingan daromad

summasi buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:

a) kam chiqqan TMZ larning bozor qiymatiga

Debet 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti

Kredit 9220 «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti

 

 

 

b) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirib olinishi

lozim bo‘lgan bozor qiymatida

Debet 4730-«Moddiy zararni qoplash bo‘yicha xodimlarning

qarzlari» schyoti

Kredit 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyoti

v) aybdor shaxslar yoki moddiy javobgar shaxslardan undirilishi lozim

bo‘lgan summa va TMZ larning haqiqiy qiymati o‘rtasidagi farq

summaga

Debet 9220 «Boshqa aktivlarning chiqimi» schyoti

Kredit 9320-«Boshqa aktivlarning chiqimidan olingan foyda» 

Olingan daromad summasi umumiy belgilangan tartibda soliqqa

tortiladi. 

 

 

---

188 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

“TOVAR-MODDIY ZAXIRALARI HARAKATI