Amaliy audit

Tanlash  unsarlari.  Nazoratchi  mijozning  inventarizasiya  hisob-kitobini 

amalga oshirayotganda, quyidagilardan ehtiyot bo’lishi kerak: 

•  xarakterli  inventarizatsiya  ob'ektlar  namunaviy  ko’rinishi  va  muhim 

ob’ektlarning hisob-kitobini kuzatuvi; 

• eskirgan yoki zararlangan ob'ektlar haqida so'rash; 

• har qanday moddiy mahsulot chiqarib tashlash sabablarini boshqarish bilan 

muhokama qilish; 

Balanslarini batafsil sinovlari uchun oldingi bo'limlarda muhokama qilingan 

shu  balans  bilan  bo’gliq  nazorat  maqsadlari  jismoniy  kuzatish  sinovlari 

muhokamasi uchun mos tavsirlar beradi. Bu maqsadlarning muhokamasidan oldin, 

mijozning inventarizatsiya jarayoni haqida ba'zi umumiy izohlarini e'tiborga olish 

muhim  ahamiyatga  ega.  Inventarizatsiya  qoidalariga  rioya  qilishning  eng  muhim 

qismi  jismoniy  hisob-kitobning  mijozning  ko'rsatmalariga  muvofiq  holda  olib 

borilayotganini aniqlashdir. Jismoniy hisob-kitoblar olib bo'layotganda auditorning 

ishtiroki muhim ahamiyatga ega. 

Mijozning  xodimlari  inventarizasiya  ko’rsatmalariga  roiya  qilmayaptgan 

bo’lsalar,  nazoratchi  jismoniy  kuzatish  tartibini  o’zgartirish  yoki  muammoni 

bartaraf  etish  maqsadida  maslahatchilarga  murojaat  etishi  kerak.  Misol  uchun, 

---

165 

 

inventarizatsiya  jarayonlari  bir  jamoadan  inventarizasiya  hisob-kitobini,  ikkinchi 

jamoadan  esa  bu  hisob-kitoblarning  aniqligi  haqida  hisobotni  talab  etsa,    auditor 

har  ikkala  jamoa  birgalikda  hisob-kitob  qilayotganliklari  to’g’risida  boshqarishni 

xabardor qilishi kerak. 

Tovar-moddiy  zaxiralarni  saqlash  joylarini  ko`zdan  kechirish  mobaynida 

moddiy javobgar shaxslardagi hujjatlar bo`yicha ular qiymatliklarni qabul qilish va 

berishni  rasmiylashtirish,  hamda  omborxona  hisobi  daftari  yoki  kartochkalariga 

yozishni  o`z  vaqtida  amalga  oshirilayotganligi  tekshiriladi.  Hisobga  olinmagan 

oshiqcha  materiallar  va  tayyor  mahsulotlar  quyidagi  yo`llar  bilan  vujudga  kelishi 

mumkin: 

- tayyor mahsulotlarni tayyorlash mobaynida xomashyolarni almashtirish;  

-  xomashyo  va  materiallarni  topshiruvchilarning  og`irlikdan  urib  qolishi, 

namligini oshirib ko`rsatish va ularning navlarini pasaytirish;  

tayyor mahsulotlarni haridorlarga jo`natish mobaynida o`lchovdan, hisobdan 

va tarozidan urib qolishlar; 

moddiy  qiymatliklarni  yuklash,  tashish,  tushirish  yoki  saqlash  mobaynida 

yo`qolgan deb asossiz dalolatnomalar tuzish va shunga o`xshash. 

Hisobga  olinmagan  oshiqcha  materiallar  odatda  alohida  saqlanadi.  Ularni 

aniqlash  uchun  omborxona  hisobi  daftari  yoki  kartochkalari  ma'lumotlaridan 

foydalaniladi. Agar hisobga olinmagan oshiqcha materiallar bo`lsa, alohida turdagi 

materiallarning  ma'lum  davrlardagi  chiqimi,  qoidaga  ko`ra,  ularning  kirimidan 

oshib  ketadi.  Bunday  oshiqcha  sarflashlar  shu  nomdagi  materiallarning  keyingi 

tushumlari va kirimlari hisobidan qoplanadi. 

Ombor xo`jaligini ko`zdan kechirish va moddiy qiymatliklar saqlanishining 

nazoratini  hujjatlar  asosida  tekshirish  bilan  izchil  amalga  oshirish  tovar-moddiy 

zaxiralarning  saqlanishi  to`g`risida  asoslangan  xulosalar  qilish  va  profilaktik 

tadbirlar ishlab chiqish imkonini beradi. 

Tovar-moddiy  zaxiralarining  to`liq  kirim  qilinishini  tekshirish  mobaynida 

auditor  mol  yetkazib  beruvchilar  bilan  hisob-kitoblarning  shakllari  va  shartlarini, 

talangan  baholash  usulini,  sotib  olingan  qiymatliklar  bo`yicha  QQS  ni  qoplash 

tartibini hisobga olishi zarur. 

Tovar-moddiy  zaxiralarining  tushumi  va  kirim  qilinishi  mol  yetkazib 

beruvchilar  bilan  tuzilgan  shartnomalar  va  kuzatib  boruvchi  hujjatlar  (tovar-

transport  yuk  xatlar,  schyot-fakturalar,  qadoqlash  yorliqlari,  sifat  guvohnomasi, 

qabul kvitansiyasi va boshqalar) asosida tekshiriladi. 

Omborxona  kirim  hujjatlarini  mol  yetkazib  beruvchilarning  kuzatib 

boruvchi  hujjatlari  yoki  materiallarni  chakana  savdoda  naqd  pulga  sotib  olish 

hujjatlari  bilan  solishtirish  omborxonada  sodir  bo`lgan  kirim  muomalalarini 

tekshirishning umumiy usuli hisoblanadi. 

Tezkor  va  xizmat  yuzasidan  uzatiladigan  axborotlar  ham  auditorlik 

tekshiruvning  obyekti  hisoblanadi.  Masalan,  kelgan  yuklarni  hisobga  olish 

jurnalidan  moddiy  qiymatliklarning  assortimenti  va  etkazib  berish  muddatlari 

to`g`risidagi  ma'lumotlarni  mol  etkazib  beruvchilar  bo`yicha  olish  mumkin. 

Auditor bunday hisobning mijoz-subyektda qanday tashkil etilganligini o`rganadi. 

Xususan,  har  bir  mol  etkazib  beruvchi  bo`yicha  shartnomada  materiallarning 

---

166 

 

etkazib  berilish  muddatlari  va  assortimenti  ko`rsatilayotganligi,  hamda  haqiqatda 

olingan  materiallarning  assortimenti,  olinish  sanasi  ko`rsatilgan  holda  qabul 

qilinganligi tekshiriladi. Operativ hisobda keltirilgan axborotlarning ishonchliligini 

aniqlash uchun auditor ularni buxgalteriya hisobida aks ettirilgan ma'lumotlar bilan 

taqqoslaydi.  Kelayotgan  yuklarni  hisobga  olish  jurnali  va  mol  etkazib  berish 

shartnomalarini  hisobga  olish  kartochkalaridagi  yozuvlar  bo`yicha  auditor 

tekshirilayotgan davr ichida qanday mol  etkazib berishlar amalga oshirilganligini 

aniqlashi mumkin. 

Agar moddiy qiymatliklar jismoniy shaxslardan yoki yuridik shaxs huquqiga 

ega  bo`lmagan  tadbirkorlardan  naqd  pulga  sotib  olingan  bo`lsa,  auditor  harid 

dalolatnomalarining mavjudligi  va  to`g`ri  rasmiylashtirilganligiga  e'tibor  qaratadi. 

Harid  dalolatnomasida  quyidagi  majburiy  rekvizitlar  bo`lishi  lozim:  sotuvchining 

pasport ma'lumotlari, moddiy qiymatliklarning nomi, miqdori va qiymati. 

Olingan  moddiy  qiymatliklarni  rasmiylashtiradigan  ichki  hujjatlarga  yukni 

qabul qilib oluvchi shtamp bosilgan mol yetkazib beruvchilarning kuzatib boruvchi 

hujjatlari,  kirim  dalolatnomalari,  kirim  orderlari  va  yukni  qabul  qilish  tartibiga 

ko`ra ayrim boshqa hujjatlar kiradi. 

Sotib  olingan  moddiy  qiymatliklarning  to`g`ri  baholanishi  va  to`liq  kirim 

qilinishini tekshirishni boshlashda auditor moddiy qiymatliklarni hisobga oladigan 

vedomostlarda  aks  ettirilgan  jami  summalarning  boshqa  hisob  registrlari 

ma'lumotlariga mosligini aniqlaydi. 

6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» 

(joriy  qismi)  va  7010  -  «Mol  yetkazib  beruvchilar  va  pudratchilarga  to`lanadigan 

schyotlar»  (uzoq  muddatli  qismi)  bo`yicha  sintetik  hisob  registrlari  ma'lumotlari, 

hamda omborxonalarning kirim hujjatlari bo`yicha auditor olingan materiallarning 

miqdorini  va  yuklarni  qabul  qilishning  to`g`ri  rasmiylashtirilishini  aniqlaydi. 

Buning  uchun  mol  yetkazib  beruvchilarning  puli  to`langan  schyotlari  va  boshqa 

to`lov hujjatlarini kirim orderlari, qabul qilish dalolatnomalari, hamda omborxona 

hisobi kartochkalaridagi yozuvlar bilan taqqoslaydi. 

Moddiy qiymatliklarning to`liq kirim qilinganligini tekshirishda auditor mol 

yetkazib beruvchilarning hisobga olinmagan schyotlarini aniqlash maqsadida, mol 

yetkazib  beruvchilardan  kreditor  qarzlarning  haqqoniyligiga  e'tibor  qaratadi. 

Buning  uchun  u  buxgalteriya  hisobi  registrlaridagi  yozuvlarni  taqdim  qilingan 

schyotlar,  shartnomalar  va  mol  yetkazib  beruvchilarga  to`langanlik  to`g`risidagi 

pul hujjatlari ma'lumotlari bilan solishtiradi. 

Tovar-moddiy  zaxiralarining  kirimiga  doir  muomalalarni  hujjatlar  bo`yicha 

tekshirish  mobaynida  qabul  qilishning  miqdor  va  sifat  qoidalariga  rioya  qilinishi; 

qabul  qilish  dalolatnomalari,  tijorat  dalolatnomalari,  qabul  qilishda  aniqlangan 

tafovut  dalolatnomalarining  to`g`ri  rasmiylashtirilishi;  moddiy  javobgar  shaxslar 

hisobotlari va isbotlovchi hujjatlar reestrlarining buxgalteriyaga o`z vaqtida taqdim 

qilinishi 

aniqlanadi. 

Tafovutlar 

aniqlanganida 

hujjatlarni 

qarama-qarshi 

tekshiruvdan o`tkazish zarur. 

Moddiy  qiymatliklarning  to`liq  kirim  qilinganligini  tekshirishda  ichki 

hujjatlar  mol  yetkazib  beruvchilarning  kuzatib  boruvchi  hujjatlari  bilan 

solishtiriladi.  Auditor  olingan  moddiy  qiymatliklar  sifati  va  miqdoridagi 

---

167 

 

tafovutlarning  dalolatnomalar  bilan  to`g`ri  rasmiylashtirilganligi  va  mol  yetkazib 

beruvchilarga  yoki  transport  tashkilotlariga  (masalan,  avtobaza,  temir  yo`l 

kompaniyasi)  o`z  vaqtida  da'vo  qo`zg`atilganligini  o`rganadi.  Ayrim  hollarda 

bunday  tafovutlar  moddiy  qiymatliklarni  o`zlashtirish  va  kamomadni  yashirish 

maqsadida  qalbaki  dalolatnomalarni  rasmiylashtirish  oqibatida  yuzaga  kelishi 

mumkin.