Amaliy audit

6. Kapitalni shakllantirish va to’lov tsikli auditi 

Qurilish  kompaniyasining  mijozi  buxgalteriya  hisobini  bajarish  uchun  foiz 

metodidan  foydalangan  holda  daromadlarni  tan  olish  bilan  qurilish  borasida  uzoq 

muddatli  shartnomalar  tuzdi.bankdan  qarz  mablag’lariga  ega  bo’lgan  o’z 

operatsiyalarini  moliyalashtirish  uchun  u  uzoq  muddatli  shatnomalardan 

deloratsiyalangan  daromadlarga  bog’liq  holda  krelit  bo’yicha  cheklangan 

shartlarga  rozi  bo’ldi.  Buxgalteriya  hisobi  uchun  bajalirishi  foizili  metod 

---

411 

 

boshqalari  bilan  bir  qatorda  aniq  belgilangan  me’yoriy  atamalar  bilan  kelishuvni 

talab qiladi. Shartnomalarni tugallashga xarajatlarni baholashning ishonchli metodi 

shuningdek, ma’lum bo’lgunga qadar yo’qotishlarni tan olishdir. Audit tarkibidagi 

tajribali  auditorlar  bugungi  kunda  hamma  loyihalar  uchun  shartnomalar 

tugallanmagan.  Bugungi  kunda  qilingan  sinov  xarajatlarini  shartnomalarning 

yakuniy  daromadliligiga,  shu  jumladan,  ularni  rahbariyat  bilan  muhokama 

qilinishiga  ko’ra  baholaydi.  Audit  yakunlanishiga  foiz  ostida  beriladigan 

daromadlarning  sezilarli  qismi  qilingan  xarajatlar  bo’yicha  o’tadi.  Joriy  yilda 

boshqaruv sohasidagi hisobotlar hamda loyihalar foydaga olib kelishini ko’rsatadi. 

Har  bir  loyiha  uchun  alohida  grafiklar  bo’lib,  ular  loyihadan  hisoblanuvchi 

umumiy  daromadni  joriy  davrda  qilingan  harajatlarni,  bugungi  kunda  qilingan 

harajatlarni,  harajatlarning  umumiy  summalari  bahosini  ko’rsatadi,  yakunlash 

foizlari  va  foyda  joriy  davrda  tan  olinadi.  Auditorlar  har  bir  loyihani  rahbariyat 

bilan  muhokama  qiladi,  grafikni  saqlab  qolish  uchun  audit  testlarini  o’tkazadi  va 

daromadlar,  xarajatlar  va  foyda  asosliy  bayon  qilinganligi  haqida  hulosaga 

kelishadi.  Auditor  daromadlarni  xabar  qilish  bilan  qurilish  kompaniyasini  bank 

bilan  kredit  kelishuvlari  bo’yicha  ayrim  cheklanuvchi  shartlarni  qanoatlantirish 

imkonini  beradi.  Aslida  esa,  mijoz  o’zining  asosiy  loyihalaridan  birida  sezilarli 

yo’qotishga  uchraydi.  Mijoz  tiklash  ishlarini  bajarish  uchun  subpudratchi 

yonlagan, lekin dastlabki shartnomada stavkani ko’rsatmagan. Subpudratchi qayta 

muhokama  qilishda  mijoz  subpudratchi  bilan  shartnoma  tuzdi  va  ish  uchun 

bajarilmagunicha haq to’lanmaydi va auditorlik tekshurivi yakunlanganidan so’ng 

qo’shimcha  ishlar  bilan  bog’liq  yozuvlar  bo’yicha  yo’qotishlarni  bartaraf  etishga 

urinib  ko’riladi.  Boshqaruv  auditorlaridan  subpudratchining  schyot-fakturalarini 

yashiradi,  chunki  ular  olib  bo’lingan.  Keyingi  yil  davomida  rahbariyat  bu 

yo’qotishlarni  tan  oladi,  shuningdek,  schyot-fakturalarni  ham  ko’rsatadi,  chunki 

ushbu yil davomida qilingan “kutilmagan” xarajatlar paydo bo’ldi, demak, o’tgan 

yil  bayonnomasi  to’g’ri  bo’lgan  va  bank  bilan  kredit  shartnomalari  bo’yicha 

hamma  shartlar  qanoatlantirilgan.  Firibgarlikka  oid  xatoliklar  bir  necha  yildan 

keyin aniqlandi, bunda mijoz bankrot (kasod)ga uchragan firma CPA bankni bir xil 

bo’lmagan  tekshiruvlarni  bajartirgani  uchun  sudga  bergan  edi.  Firma  oxir-oqibat  

javobgar bo’lmaydi ,faqat uni himoya qiluvchi audit uzoq davom etuvchi vaqt va 

katta miqdordagi pul  o’tgazmalaridan kiyin(bu hol yuz beradi). 

Transzaksiyaning  yakuniy  qismida  biz  foiz  qarzlari,o’z  kapitali  va  kapitalni 

to’lash  hisobiga  kapital  resurslarini  sotib  olishga  taaluqli  kapitalni  sotib  olish  va 

tsikli yopishni muhokama qilamiz.Bu tsikl foizlarni va dividentlarni to’lashni ham 

o’z ichiga oladi.Kapitalni sotib olish va tsiklni to’lashga oladi. Kapitalni sotib olish 

va tsiklni to’lashning to’rtta xarakterestikasi ushbu schetlar auditiga ta’sir etadi: 

1.Unchalik  katta bo’lmagan bitimlar  schet  balansidaga ta’sir qiladi,lekin  har 

bir  bitim  qisman  o’ta  moddiy  .Masalan,  obligatsiyalar  ko’pgina  kompaniyalarda 

beriladi,  biroq  obligatsiyalar  chiqarish  hajmi  qoidaga  ko’ra  katta.  Uning  miqdori 

uni auditorlik uchun umumiy qilib qo’yadi. Tsiklda yil davomida balans schetlari 

varaqlari  tekshiruvining  bir  qismi  sifatida  o’tuvchi  har  bir  transzaktsiyani 

tekshirish uchun. Tsikldagi ko’pchilik hisob yozuvlari uchun audit grafigi har bir 

---

412 

 

schetning  qboshlang’ich  saldosini,  yil  davomida  o’tgan  har  bir  bitimni  va  davr 

ohiriga qoldiqni o’z ichiga oladi. 

2.  Bir  tranzaktsiyaning  istisnosi  yoki  xatoliklari  jiddiy  bo’lishi  mumkin. 

Natijada,  auditorning  ushbu  schetlar  auditi  sohasidagi  asosiy  e’tibori  (urg’usi) 

balans auditining to’liqligi va ishonchliligi bilan bog’liq maqsadlariga qaratiladi. 

3. mijozning obxekti va aktsiyalar, boligatsiyalar yoki mulkchilikning shunga 

o’xshash  hujjatlari  orasida  huquqiy  munosabatlar  bo’ladi.  Mijozdagi  holatlarni 

ochib  berish  bobining  ko’rsatishiga,  auditor  mijoz  qarziy  yoki  ulushli 

kelishuvlarini  bajardimi  degan  savolga  vaziyatni  to’g’irlab  ketishi  lozim.  Tsiklda 

operatsiyalar  va  summalarni  tekshirishda  auditor  moliyaviy  hisobotlarga  ta’sir 

etuvchi  jiddiy  huquqiy  talablar  bajarilganligi  va  bir  xilda  taqdim  etilib, 

hisobotlarda ochib berilganligi borasida o’ta ehtiyotkor bo’lishi kerak.  

4.  Foiz  schetlari,  dvidendlar,  qarz  va  kapitali  orasida  to’g’ridan  to’g’ri 

(bevosita) aloqa mavjud. Qarz foizlarini tekshirishda auditorlar bir vaqtning o’zida 

tegishli  foizli  xarajatlarni  va  to’lovga  foizlarni  ham  tekshirishlari  kerak.  Bu, 

shuningdek,  o’z  kapitali,  dvidendlar,  e’lon  qilingan  va  tushunadigan  dividendlar 

uchun ham maqbul. 

Auditorlar mijoz biznesni va umuman, auditor riskini baholash protseduralari 

tarkibida bajariladigan tarmoqni ham o’rgana borib, kapital sotib olish borasidagi 

bitimlardan  xabardor  bo’ladilar.  Bundan  tashqari,  davlat  kompaniyalari  yil 

davomida qo’shimcha qarzli va ulushli qimmatli qog’ozlar chiqarsa, SEC qoidasi 

mijozning  qimmatli  qog’ozlarni  prospektga  yangidan  joylashtirishi  bo’yicha 

qo’shilgan moliyaviy axborotlarni ko’rib chiqishini talab qiladi. Bunda auditorlar 

ko’pincha kapital sotib olish va tsiklni to’lashdagi schetlar saldosi va ochib berish 

operatsiyalari  uchun  auditorlik  protseduralarni  ishlab  chiqishda  hisobga  olinishi 

kerak  bo’ladigan  kapital  sotib  olish  faoliyati  uchun  biznes  –  risk  muammolarini 

aniqlaydilar. 

Tsikldagi  schetlar    Kompaniyaning  kapital  sotib  olish  va  to’lovlar  tsikli 

schetlari 

biznesning 

turlariga 

va 

uning 

operatsiyalari 

qanday 

moliyalashtirayotganiga  bog’liq.  Hamma  korparatsiyalar  ham  kapital  va 

taqsimlanmagan  foydaga  ega,  lekin  ulardan  ayrimlari,  shuningdek,  imtiyozli 

aktsiyalarga,  qo’shimcha  to’lanadigan  kapital  va  g’aznachilik  aktsiyalariga  ham 

ega. Boshqa tsikllarga o’xshab, naqd pullar ham tsiklda muhim schet hisoblanadi, 

chunki  kapitalni  sotib  olish  va  to’lash  pul  schetlariga  ta’sir  qiladi.  Kapital  sotib 

olish va tsiklni to’lashning o’ziga xos tavsiflari auditorlar tsiklda schetlarni qanday 

tekshirishlariga  ham  ta’sir  qiladi.  Ushbu  tsikl  ko’pincha  quyidagi  schetlarni  o’z 

ichiga oladi: 



 

To’lovga veksellar  



 

To’lanishikerak bo’lgan shartnomalar 



 

“Yig’imlar to’lovga” scheti 



  Obligatsiyalar 



  Xarajatlar, foizlarda 



  Ajratilgan foizlar 



  Taqsimlanmagan 

foyda 



 

Bankdagi pul mablag’lari 



  Asosiy kapital – umumiy  



  Ustuvor aktsionerlik kapitali 



 

Naminal qiymatdan tashqari to’langan 

kapital 



 

Qo’shimcha kapital 



  Taqsimlanmagan foyda 

---

413 

 

assignatsiyalari 



 

G’aznachilik biletlari 



 

E’lon qilinmagan dividendlar 



 

To’lovga dividendlar 



  Mulkning  huquqi  –  kapital  bilan 

operatsiyalar scheti 

Schetlar  bo’yicha  qoldiqlar  detallarini  sinab  ko’rishni  loyixalashtirish 

metodologiyasi ham  kapitalni sotib  olish va tsikl  to’lovlaridagiga o’xshash, faqat 

boshqa  schetlar  bilan  bajariladi.  Masalan,  to’lovga  eslatma  uchun  balanslar 

detallarni  sinovlarini  belgilashda  auditor  ajralmas  riskning  o’tkazilgan  xatolarni 

testlari  natijalari  va  asosiy  operatsiyalari  sinash  hamda  analitik  protseduralar 

natijalarini ko’rib chiqadi. Auditorlar uncha ahamiyatli bo’lmagan, past darajadagi 

xatoliklarni  aniqlaydilar,  chunki  ularni  schet  balansi  to’loviga  veksellarga  ta’sir 

etuvchi  schet  balanslari  va  operatsiyalar  bo’yicha  to’liq  tekshirish  mumkin. 

Shuningdek, past darajadagi ajralmas risk ham o’rnatiladi, chunki schetning to’g’ri 

qiymatini  aniqlash  oson.  Auditorlar  schetlar  bo’yicha  qoldiqlar  to’lovlariga 

veksellar  to’liqligi  uchun  hamda  vekselni  to’lovga  ochish  to’liqligi  maqsadalari 

to’lovga  veksel  uchun  cheklovlar  garovi  uchun  o’ta  tashvishlanadilar,  masalan, 

chunki  tsikl,  odatda,  bir  necha  operatsiyalardan  tashkil  topadi,  asosiy 

operatsiyalarnisinash  natijalari  va  risklar  nazorati  to’lovga  veksellar  kabi  schetlar 

bo’yicha  qoldiqlar  detallarini  sinashni  loyihalashtirish  uchun  unchalik  muhim 

hisoblanmaydi.  Kapital  sotib  olish  va  to’lov  tsiklidagi  ko’pgina  schetlar  uchun 

audit  protseduralarini  yaxshiroq  tushunishi  uchun  tipik  biznes  uchun  muhim 

hisoblanuvchi  ko’rsatiladigan  schetlar  ushbu  bobga  qo’shilgan.  Keyingi 

bo’limlarda quyidagilarni ko’rib chiqiladi: 1) foizli moliyaviy kapitalni ko’rsatish 

uchun  to’lovga  veksellar  va  u  bilan  bog’lshiq  foizli  xarajatlar  auditi;  2)  schetlar 

haqqoniyligini ko’rsatish uchun nominal qiymatidan ortiqcha to’langan kapitallar, 

dividedlar va taqsimlanmagan foyda, oddiy aktsiyalari auditi. 

 Qarzdorliklar  bo’yicha  eslatmalar.  Qarzdorliklar  bo’yicha  eslatmalar  foizlar 

keltiradigan  aktivlar  bilan  ta’minlanmaydigan  yoki  ta’minlanadigan    bo’lishi 

mumkin  bo’lgan  kreditor  oldidagi  yuridik  majburiyatlar.  Qoidaga  ko’ra, 

habardorlik bir oydan bir yilgacha muddatga beriladi, undan ortiq muddat mavjud 

emas. Eslatmalar turli xil maqsadlar uchun chiqariladi, ta’minlash sifatida mulkni 

garovga  berish  esa  qimmatli  qog’ozlar,  debitorlik  qarzdorligi  zaxiralar  va  asosiy 

vositalar kabi aktivlarning keng spektirini o’z ichiga oladi. Obligatsiyalar bo’yicha 

asosiy  va  foiz  to’lovlari  kredit  shartnomasi  shartlariga  mos  holda  o’tkazilishi 

kerak. Qisqa muddatli kreditlar uchun foiz to’lovlari muddatlari kredit olingandan 

keyingina  boshlanadi.  90kundan  yuqori  kreditlar  bo’yicha  xabardorlik,  foizlar 

bo’yicha har oylik yoki kvartal  to’lovlari amalga oshirilishi talab qilinadi. 

Veksellar  schetlarida  to’lovga  va  mos  keluvchi  to’lovlar  tshlanishi  uchun 

nazoratda  foydalaniladigan  hisob  yozuvlari  ko’rsatilgan.  Auditorlar,  odatda, 

auditning sotib olish va to’lov tsikli sifatida asosiy qarzlar va foizli to’lovlarni pul 

mablag’lari  to’lovi  jurnalida  aks  etadi.  Ko’pchilik  hollarda,  ularning  nisbatan 

kamligi tufayli operatsiyalar auditorning bitimlarni asosiy o’rganilishini o’rganish 

va  nazorat  qilish  rejasiga  kiritilmaydi.  Shu  tariqa,  ushbu  bitimlarni  kapital  sotib 

olish va tsikl to’lovining bir qismi sifatida tekshirish mumkin. 

---

414