Alkogolsiz ichimliklarni tekshirish. Namuna olish. Organoleptik baho berish. Kislotaliligi va zichligini aniqlash

Mavzu2

Alkogolsiz ichimliklarni tekshirish. Namuna olish. Organoleptik baho berish. Kislotaliligi va zichligini aniqlash.

O`QUV MASHG`ULOTIDA TA’LIM TEXNOLOGIYASI MODELI

Vaqti – 4 soat	Talabalar soni 15 nafar
O’quv mashg’ulotning shakli	Mavzuga oid bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish bo’yicha laboratoriya mashg’uloti
Asosiy o’quv masalalari	Na’muna olish Organoleptik baho berish
O’quv mashg’ulotining maqsadi: O’quv maqsadi: Amaliy bilimlarni egallash va mustaxkamlash,amaliy ko’nikmalarni egallash.ovqatga ishlatiladigan yog’larni tekshirishni o’rganish.; Tarbiyaviy maqsadi:O’quvchilar ongiga milliy g’oyani singdirish.Mavzuni o’rganish borasida ma’naviy barkamol mutaxasislarni tayyorlash. Rivojlantiruvchi maqsadi: O’quvchilarni fikrlash qobiliyatini o’stirish, Kuzatish,xodisalarni taqqoslash,taxlil qilish va asosini ajratish malakasini rivojlantirish,oldin ma’lum bo’lgan tassavurlar bilan yangilari orasidagi munosabatni rivojlantirish. O’quvchilarni mantiqiy fikrlashini o’stirish.
O’qituvchining vazifalari: mavzu bo’yicha bilimlarni mustaxkamlash va chuqurlashtirish; o’quv bilimlarini sistemalashtirish, taqqoslash, umumlashtirish, tahlil qilish kabi ko’nikmalarni hosil qilish;	O’quv faoliyatining natijalari: O’quvchi bilishi kerak: Na’muna olish Organoleptik baho berish
O’qitish uslubi va texnikasi	blits-so’rov, kichik guruxlarda ishlash,’Ajurli arra” test o’tkazish
O’qitish vositalari	O’quv qo’llanmalar,Mulyaj,kodoskop qog’oz varaqlari, doska, bo’r
O’qitish shakli	Frontal, individual, guruhlarda ishlash
O’qitish sharoitlari	O’qitishning texnologik vositalari bilan jihozlangan auditoriya
O’quvch bajarishi kerak	Na’muna olish Organoleptik baho berish

Amaliy mashg’ulotining texnologik kartasi

Bosqichlar, vaqti	Faoliyat mazmuni
	o’qituvchi	talaba
1-bosqich. Kirish (10 min.)	1.1.Salomlashish, o’quvchilarni yo’qlama qiladi, o’quv xonaning darsga tayyorligini ko’zdan kechiradi, siyosiy axborot va Vatan tuygusi daqiqalari o’tkazadi,texnika xavfsizligi yuriqnomasi bilan tanishtiradi. 1.2 .Fan bo’yicha o’zlashtiriladigan mavzular bilan tanishtiradi, ularga qisqa sharx beradi. O’quv mashgulotining mavzusi, maqsadi, o’quv mashgulot natijalari va uni o’tkazish rejasi bilan tanishtiradi. 1.3. Mavzu bo’yicha baxolash mezonlarini ma’lum qiladi. (1-ilova).	1.1.Diqqat qiladilar 1.2 Tanishadilar
2-bosqich. Bilimlarni tekshirish (40 min.)	Mavzu bo’yicha bilimlarini rivojlantirish: 1.1.Uyga berilgan topshiriq bo’yicha o’quvchilarni bilimlarini rivojlantirish maqsadida quyidagi savollarni beradi: Savollar: Sut va sut mahsulotlari ozuqaviy qiymati nimalardan iborat? Sut maxsulotlari nimalardan iborat? Sutni zichligini aniqlash qanday bajariladi? Sutning kislotaligi qanday aniqlanadi? Sutning yangiligi shkalasi? Sutdagi begona aralashmalar qanday aniqlanadi?	Savollarga javob beradi
3-bosqich. Amaliy ishlarni bajarishi (90 min.)	2.1.Raqamli kartochkalar yordamida o’quvchilar guruxchalarga bo’ladi. 2.2.Guruxlarda ishlash buyicha uchun ekspert varag’i tarqatadi, vazifani tushuntiradi.(2-ilova 2.3.Guruxning ishini kuzatadi, maslaxat beradi. 2.4.Har bir guruxni vakili chiqib, o’z ishini himoya qilishini aytadi. 2.5.Har bir kichik gurux ma’lumotlarni xatoliklari va kamchiliklari o’qituvchi tomonidan to’ldiradi. 2.6.Muolaja va kunikmalarni shakllantirish Kichik guruxda bugungi mashgulot buyicha amaliy kunikmalarni rivojlantirish uchun “Amaliy mashq” usulidan foydalanib o’quv topshirig’i beradi. Yo’riqnomalarini tarqatadi Guruxlarni yunaltiradi va nazorat qiladi. (3-ilova 2.7.O’quvchilarning individual ishlashlarini tashkillashtiradi, faoliyatini kuzatadi, yo’naltiradi, maslaxatlar beradi. 2.8.O’quvchilar mashq qilish jarayonidagi kamchilik va xatolari o’quvchi tomonidan to’g’rilanib to’ldiriladi. 2.9.O’zlashtirgan muolaja va ko’nikmlrni mustaxkamlash. (15-daqiqa) 2.10. O’zlashtirgan muolaj va ko’nikmalarni mustaxkamlash maqsadida mavzuga oid tayanch iboralar moxiyati tushintiriladi. (4-ilova 2.11. Kundalik daftarga kerakli ma’lumotlarni moxiyatini yozib olishni taklif qiladi.	2ta kichik guruxga shakllanadilar Ekspert varagi bilan tanishadilar.Har bir kichik guruxlar o’zaro fikr almashgan xolda topshiriqni bajaradilar. Guruxlar navbat bilan taqdimot qiladilar Topshiriqni tushunib oladilar Har bir kichik guruxlar o’zaro fikr almashgan xolda topshiriqni bajaradilar. Tushunib oladilar Yozib oldilar
4-bosqich. Yakuniy (20 min.)	Mavzu bo’yicha yakun yasaydi, qilingan ishlarni kelgusida kasbiy faoliyatlarida axamiyatga ega ekanligi muhimligiga o’quvchilar e’tiborini qaratadi. O’quvchilar faoliyatini tahlil qiladi va baxolaydi. Uyga vazifa beradi: Mavzuga reja asosida tayyorlanib kelishni tayinlaydi.	Tinglaydilar Vazifani yozib oladilar.

Baxolash ko’rsatkichlari va me’zonlari. 1-ilova

Ko’r s a t k i ch l a r	Baxolar
	5	4	3	2
Tayanch bilimlarini aniqlash: Berilgan savollarga javob berishdagi faolliklari	Savollarga To’liq javob beradi.	Savollarg a notuliq javob beradi.	Savollarga qisman javob beradi.	Savolllarga umuman javob bermaydi.
Muolaja va ko’nikmalarni bajarishdagi faolliklari	Muolaja va Ko’nikmalarni ketma ketlikda to’gri bajaradi	Muolaja va Ko’nikmalarni to’g’ri bajaradi	Muolaja va Ko’nikmalarni qisman to’gri bajaradi	Muolaja va kunikmalarni notug’ri bajaradi
Texnika xavfsizligi qoidalariga amal qilishlari	Texnika xavfsizligi qoidalariga to’liq amal qiladilar	Texnika xavfsizligi qoidalariga amal qiladilar	Texnika xavfsizligi qoidalari ga amal qilishda xatolikka yo’l qo’yadilar	Texnika xavfsizligi qoidalariga to’liq amal qilmaydilar
Jami:	5	4	3	2

Mavzu: Alkogolsiz ichimliklarni tekshirish. Namuna olish. Organoleptik baho berish. Kislotaliligi va zichligini aniqlash. Ovqat mahsuloti tarkibidagi radionuklid borligini tekshirish. Tayyor taomni tekshirish. Namuna olish. Organoleptik baho berish, kaloriyasini xisoblash

Gazlangan yaxna ichimliklar. Yaxna ichimliklar ishlab chiqarish ja- rayonida sifatli ichimlik suvi, shakar, meva ekstrakti va sharbatlari, orga- nik kislotalar (limon, sut, vino), ovqat bo‘yoqlari va essensiyalardan foy- dalaniladi. Alkogolsiz yaxna ichimliklarga gazlangan yaxna ichimliklar, tabiiy meva sharbatlari, kola ichimligi va mineral suvlar kiradi.

Alkogolsiz yaxna ichimliklarni tayyorlashda ishlatiladigan suv ichim- lik suvi uchun qo‘yiladigan barcha talablarga javob berishi lozim. Bundan tashqari, yaxna ichimliklar ishlab chiqarishda asosiy talab suvni karbo- nat angidrid bilan boyitilishga qaratilishi lozim. Buning uchun suv suyuq holdagi karbonat angidridga maxsus saturator apparatida bosim ostida to‘yintiriladi.

Yaxna ichimliklarning sifati standart talablarga javob berishi lozim. Ularning tashqi ko‘rinishi tiniq va begona cho‘kmalarsiz bo‘lishi lozim. Yaxna ichimliklar tarkibida margimush va og‘ir metall tuzlari bo‘lishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Karbonat angidridning ruxsat etilgan me’yori 0,04 %. Yaxna ichimliklar tarkibida shakar o‘rnini bosuvchi va surragatlarga rux­sat berilmaydi, diabetiklar uchun shakar o‘rniga maxsus saxarin qo‘shib ishlab chiqariladigan ichimliklar bundan mustasno. Ayrim ichimliklarda saxarin o‘rniga sorbit yoki ksilit qo‘shish mumkin.

Sulfitlangan mevalardan tayyorlanadigan meva sharbatlarida oltin- gugurt oksidining miqdori 20 mg/l dan oshmasligi lozim. Yaxna ichim­liklarning saqlanish muddati 20 ^oC da 7 kungacha, diabetiklar uchun ish­lab chiqariladigan ichimliklar uchun 15 kungacha.

Yaxna ichimliklarni ishlab chiqarishda texnologik jarayonning bu- zilishi, gigiyenik qoidalarga rioya qilmaslik natijasida ichimliklar mikroblar bilan zararlanishi mumkin. Ichimliklarning mikrob bilan zararlanish manbai - suv, shakar, meva, sharbatlar, idishlar, apparatlar, jihozlar hamda korxona xodimlari bo‘lishi mumkin.

Yaxna ichimliklar ishlab chiqarishda texnologik jarayon yoki idish- larni yuvish qoidalari buzilsa, dizenteriya, paratif, qorin tifi kabi yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Tabiiy meva sharbatlari. Tabiiy sharbatlar - yangi meva va sabza- votlardan suv yoki shakar qo‘shmasdan olinadigan mahsulotlardir. Ular- ning tarkibida bo‘yoqlar, ozuqa kislotalar va konservantlar ishlatilmasligi lozim. Sharbatlarni qadoqlashdan oldin sharbatlar paster izatsiya, sterili- zatsiya jarayonlaridan o‘tkaziladi. Barcha sharbatlarning sifati standart ta- lablarga javob berishi lozim. Sharbatlar tarkibida misning miqdori 5 mg/l, qalayniki 100 mg/l dan oshmasligi talab etiladi.

Kola ichimligi. Hozirgi kunda ko‘pchilik mamlakatlarda kola ichim- liklari tarqalgan bo‘lib, ular o‘ziga xos ta’mi, chanqoq bosuvchanligi bilan ko‘pchilikka yoqadi, ayrimlari esa tetiklashtiruvchi ichimlik hisoblanadi. Ushbu mahsulot, asosan, AQSH va issiq iqlimli davlatlarda ko‘p tarqalgan.

Kola ichimligi tarkibiga turli xil komponentlar, essensiyalar kiradi. Uning nomi 5 ta tetiklashtiruvchi modda ushlovchi kola yong‘og‘idan olin- gan. Kola mevasi o‘zida alkaloidlar, kofein (1,2-2 %) va teobromin (0,01 % atrofida) tutadi. Kola yong‘oqlari ilgari uchuvchilar uchun uchishdan avval, sportchilar uchun esa musobaqalarga va mashg‘ulotlarga tayyor- lanish oldidan iste’mol qilinadigan «Kola» shokoladini tayyorlash uchun ishlatilgan. Pepsi-kola ichimligining asosini turli xil essensiyalar, ortofos- fat kislota, kofein, kuydirilgan shakar, kola yong‘og‘i ekstrakti, shakar va suv tashkil etadi.

Mineral suvlar. Bular har xil kimyoviy tarkibli bo‘lib, gaz bilan to‘yin- tirilgan yer osti suvlaridir. Ayrim mineral suvlar ko‘p miqdorda mikroele- mentlar - temir, brom, yod tutadi. Sun’iy mineral ichimlik suvida natriy va magniy tuzlarini eritib, karbonat angidrid gazi bilan to‘yintirib, keyin idishlarga quyib qopqoqlanadi. Sun’iy mineral suvlarga sodali suvlar ki­radi. Mineral suvlar tiniq, rangsiz, yot moddalarsiz bo‘ladi. Ularda ozroq mineral tuzlarning cho‘kmasi bo‘lishi mumkin.

Mineral suvlar sovuq (20 ^oC gacha), iliq, subterminal (20-37 ^oC), issiq terminal (37-42 ^oC), juda issiq giperterminal (42 ^oC dan yuqori) turlarga bo‘linadi.

Kimyoviy tarkibiga ko‘ra mineral suvlar karbonat angidridli, oltingu- gurtli, radonli, bromli, temirli, yodli va boshqalarga bo‘linadi.

Tabiiy mineral suvlar davolovchi xususiyatga ega bo‘lsa-da, lekin ular oshxona suvi sifatida chanqoq qondirish uchun ishlatiladi. Bu suvlardan, ayniqsa, Narzan, Yessentuki №20, Berezali turlari mashhurdir.

MDH davlatlarida 170 dan ortiq balneologik (tibbiyotning mineral suv­lar va loy-balchiqlar xususiyati va ular vositasida davolash bilan shug‘ul- lanadigan bo‘limi) kurortlarida 3500 ta mineral suv manbalari mavjud.

Mineral suv manbasi aniqlangan taqdirda o‘sha joyda mineral suvlar bi­lan davolovchi balneologik davolash muassasalari tashkil etiladi. Mineral suvlar bilan davolash ichki (ichimlik sifatida) va tashqi (vannalar) turlarga bo‘linadi. MDH davlatlarida balneologik markazlar, asosan, Kavkaz (Kis­lovodsk, Yessentuki, Pyatigorsk va Jeleznovodsk) shaharlarida mavjud- dir. MDH davlatlaridan xalqaro maqomga ega balneologik markazlardan biri bo‘lgan Sochining (Masesta) oltingugurtga boy suvlaridan yurak-qon tomir va boshqa kasalliklarni davolashda foydalaniladi. Xorijdagi balne- ologik markazlardan Karlovi Varining (Chexiya) suvlari ovqat hazm qilish tizimi, oshqozon, o‘n ikki barmoqli ichak, jigar kasalliklarini davolashda katta ahamiyatga ega.

Surxondaryo viloyatining Boysun tumani Omonxona qishlog‘ida yer- ning yuqori bo‘r qavatidan chiqib keladigan mineral suvli buloq bor. Buloq «Omonxona davolash maskani»da joylashgan. Ushbu davolash maskanida davolovchi - «Omonxona» mineral suvi ishlab chiqariladi va uzoq mud- datga davolash maqsadida iste’mol qilishga tavsiya etiladi. Ushbu mineral suv natriy-kalsiy-magniy sulfatning XIII guruhiga mansub bo‘lib, «Ka­shin» (Rossiya) mineral suviga o‘xshash va oshqozon-ichak tizimining organik va funksional buzilishlari, markaziy asab tizimining asteniziyasi, moddalar almashinuvi buzilishlarida davolash oshxona suvi sifatida shi- sha idishlarga quyib tarqatishga tavsiya etilgan. «Omonxona» davolash oshxona mineral suvi ishlab chiqarish bo‘yicha texnologik ko‘rsatma (TK 64-22004062-001:2010) ishlab chiqilgan.

Qadoqlangan ftorli suv. Ftorning biologik ahamiyati to‘qimalar klas- sifikatsiyalanishi bilan bog‘lanadi, uning hisobiga gidroksiapatit va ayrim fermentativ tizimlarda gidroksil ioni faolligi bilan izohlanadi. Organizm- da ftorning me’yorda bo‘lishi suyak to‘qimasi (mineralizatsiyalanish), tishda dentin va emal hosil bo‘lishiga yordam beradi. Ftorning deyarli (99 %) barchasi qattiq to‘qimalarda tarqalgan. Yumshoq to‘qimalarda ftorning hosil bo‘lishi ularda patologik jarayonlar yuz berayotganidan dalolat be­radi.

Ftorning 75 % atrofidagi miqdori odam organizmiga suv, ichimliklar va suyuq ovqat orqali tushishi aniqlangan, sovuq iqlimli sharoitda ichim- lik suvidagi ftor miqdori - 1,2—1,5 mg/l, issiq iqlimli sharoitlarda esa 0,7 mg/l me’yor belgilangan.

Ichimlik suvi tarkibida ftor miqdori 0,5 mg/l dan kamayib ketsa, gipoftor holati yuz beradi. Ayniqsa, tish kariyesining oldini olish uchun ichimlik suvini ftor bilan boyitish chora-tadbirlarini ishlab chiqish lozim. Ftorlash uchun, asosan, ftor elementi birikmalaridan: NaF va Na₂SiF₆ foy- dalaniladi.

Ftor ovqat tarkibida kam miqdorda bo‘ladi va 100 gr mahsulotda: konservalangan sardinalarda — 0,2—0,4; qizil uzum va uzum sharbatida — 0,15—0,3; krevetka va krablarda — 0,15—0,2; baliq go‘shtida — 0,01—0,17; cho‘chqa va tovuq go‘shtida — 0,05—0,15; non va yormalarda — 0,05—0,07; mevali va sabzavotli sharbatlar, yaxna ichimliklarda, ko‘katlarda — 0,01— 0,06 mg bo‘ladi.

Oxirgi yillarda osh tuzini ftorlash (yod bilan birgalikda) amaliyotda sinaldi, 1 gr osh tuzi 0,25 mg ftor tutadi. Ushbu usul ichimlik suvida ftor kam bo‘lgan va uni ftorlash amaliyotda bo‘lmagan hududlarda qo‘l keladi.

Sutni 2,5 mg/l ftor bilan boyitish texnologiyasi ham ishlab chiqilgan. Boyitilgan sut kichik hajmli (200-300 ml) paketlarga joylanadi, yorlig‘iga esa ftor bilan boyitilganligi haqidagi ma’lumot yozib qo‘yiladi.

Organizmga ftor ko‘p miqdorda tushishi faqat ichimlik suvini ftor bi­lan boyitish orqali bo‘ladi. Me’yorda aralash ovqat ratsionidagi 80 % ftor odam organizmiga singadi. Uning o‘zlashtirilishi ayrim dori vositalari ta’sirini to‘xtatib qo‘yadi, xususan, antosid moddalar tarkibiga kiruvchi, ovqat yog‘larini faollashtiruvchi alyumin gidroksidi.

Ftorning alimentar yetishmasligi an’anaviy ravishda kariyesning rivoj- lanishi bilan bog‘lanadi.

Shu bilan birgalikda, ftorning odam organizmiga me’yorda tushishiga giperftoroz natijasida kelib chiqadigan flyuoroz — mikroelementozni ham hisobga olgan holda e’tibor berilishi lozim. Organizmga ortiqcha ftorning kelib tushishi tabiiy yoki ekologik bo‘lishi mumkin. Ftor ishlab chiqarish orqali ortiqcha kelib tushishi (suv va aerozol yo‘llar orqali) yoki parhez ovqat tarkibida ko‘p miqdorda bo‘lishi mumkin. AQSH Milliy ilmiy aka- demiyasi mutaxassislari ftorning kunlik me’yori kuniga 1,5 dan 4,0 mg deb hisoblashadi.

Organizmga ftor ko‘p miqdorda tushishi natijasida tishlarda eroziv pig­ment o‘zgarishlar, skeletlar deformatsiyasi kabi klinik ko‘rinishli flyuoroz rivojlanadi. Ftorning uzoq muddat davomida ortiqcha tushishi butun or- ganizmni tizimli ravishda zararlaydi, xususan, ichki organlar va tomirlar- ning kalsinozlanishi, siydik va o‘t pufagida toshlar hosil bo‘lishi mumkin. Giperftorozning biomarkeri sifatida sochlarda ftor konsentratsiyasining oshib ketishi - 480-830 mg/kg, me’yorda esa bu ko‘rsatkich 53-72 mg/kg.

O‘zbekiston Respublikasi aholisining ko‘pchilik qismi ftor sezilarli darajada yetishmaydigan hududda istiqomat qiladi. Kariyes kasalligining oldini olish maqsadida, avvalo, ichimlik suvini ftor bilan boyitish lozim. Oxirgi yillardagi tekshirish natijalari shuni ko‘rsatadiki, O‘zbekiston Res- publikasida stomatologik kasalliklar o‘sib kelayotgan yosh avlodga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Respublikamiz hududida shahar sharoitida yashovchi maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarning 87,76 foizida, qishloq sharoitida yashovchilarning esa 80,91 foizida kariyes aniqlandi.

Toshkent shahridagi vodoprovod suvida ftor konsentratsiyasi 0,36 mg/ dm³ (suvdagi ftorning eng kam ko‘rsatkichi) ni tashkil etadi.

Suv quyidagi vaziyatlarda ftorlanishi shart:

1. 
   tabiiy suv manbaidagi ftorning miqdori 0,03 mg/dm³ dan kam bo‘lsa;
   
2. 
   xavfli guruhda (maktabgacha tarbiya yoshidagi) tish kariyesiga nis- batan sezilarli o‘zgarish kuzatilsa.
   

Tish kariyesining sezilarli tarzda rivojlanishi deganda, bu kasallik mak­tabgacha ta'lim yoshidagi bolalarda 80 % va undan ko‘prog‘ida uchrashi, kariyes intensivligi (KPV indeksi) 2,5 va undan ko‘p bo‘lishi tushuniladi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar organizmiga kundalik ftorning sifatini baholash mezoni sifatida T.M.Martaler tomonidan ishlab chiqilgan «Yosh xususiyatiga ko‘ra ftorning kunlik me’yor ko‘rsatkichlari» nomli qo‘llan- madan foydalaniladi. Ushbu qo‘llanmaga asosan maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ftorning kundalik me’yori 0,8-1,75 mg hisoblanadi. Qadoq- langan ftorli suvni tayyorlash uchun natriy ftor ishlatiladi.

4.9.1-jadvalda 1000 l qadoqlangan ftorli suvni tayyorlash uchun zarur bo‘ladigan quruq natriy ftor tuzi miqdorlari berilgan.

4.9.1-jadval


10001 qadoqlangan ftorli suvni tayyorlash uchun zarur bo‘ladigan quruq natriy ftor tuzi miqdorlari

Variantlar	Zarur bo‘lgan ftorli suv hajmi
	1 l	10 l	100 l	500 l	1000 l	Doza
1-variant	0,5 mg	5,0 mg	50 mg	2500 mg (2,5 gr)	500 mg (0,5 gr)	Past
2-variant	0,7 mg	7,0 mg	70 mg	3500 mg (3,5 gr)	700 mg (0,7 gr)	O‘rta
3-variant	1,0 mg	10,0 mg	100 mg	5000 (5,0 gr)	10 000 mg (10,0 gr)	Yuqori

Qadoqlangan ftorli suvning texnologiyasi ishlab chiqildi. Ushbu ichim- lik suvi organoleptik ko‘rsatkichlari bo‘yicha davlat standarti talablari- ga mos keladi. Oq, shaffof, begona hid va ta’mlardan xoli. Mikrobiologik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ham qadoqlangan ftorli suv DavSTI talablariga javob beradi.

Ishlab chiqilgan ftorli suv kariyesning oldini olishda ftorli suvlarning alternativ turiga kiradi. Ta’kidlab o‘tish joizki, vodoprovod suvini ftorlash iqtisodiy tarafdan qimmat hisoblanadi, chunki buning uchun vodoprovod tizimi zamonaviy ko‘rinishga ega bo‘lishi va ftorlash jarayoni qat’iy tartibda amalga oshirilishi lozim.

Ftor bilan boyitilgan qadoqlangan suv ftorlash jarayoni va uning tarkibidagi ftor flyuorozni keltirib chiqarmaydi va barcha ko‘rsatkichlar bo‘yicha qat’iy nazorat qilingan ekologik toza mahsulot hisoblanadi.

Tetiklashtiruvchi ichimliklar o‘z tarkibida markaziy asab va qon-tomirlar tizimini tetiklashtiruvchi xususiyatga ega bo‘lgan modda- lar tutishi bilan ta’riflanadi. Tetiklashtiruvchi ichimliklarga choy, qahva va qisman sikoriy kiradi, shuningdek, ular qatoriga kola ichimligini ham kiritish mumkin.

Choy ichimligi choy o‘simligi barglariga maxsus ishlov berish orqali olinadi. Buning uchun asosiy texnologik jarayonlar: 1) suvini qochirish; 2) barglarini o‘rab yumaloqlash; 3) fermentlash va quritish amalga oshiriladi.

1. 
   Suvini qochirish jarayonida bargdagi namlik va egiluvchanlik yo‘qoladi, unda fermentativ jarayonlarni boshlovchi kimyoviy o‘zgarish- lar yuz beradi.
   
2. 
   Barglarni o‘rab yumaloqlash jarayoni maxsus jihozlarda amalga oshiriladi. U hujayra qavatlarining buzilishi natijasida fermentativ o‘zga- rishlar boshlanishi balan xarakterlanadi.
   
3. 
   Fermentlash jarayoni - choy ishlab chiqarishda asosiy jarayonlardan biri hisoblanadi. Fermentatsiya jarayonida choyga o‘ziga xos hid beruvchi efir moylari, oshlovchi moddalardan kofein ajralib chiqadi, jarayon oxiri- da esa pigmentlar hosil bo‘ladi.
   
4. 
   Quritish jarayoni choy ishlab chiqarishda oxirgi jarayon hisoblanadi. Quritish jarayonida barglardagi fermentlash jarayoni to‘xtatiladi, namlik 4 % gacha tushiriladi. Quritish jarayonidan keyin choy qora rangni oladi va mahsulot tayyor bo‘ladi. Keyingi bosqichda choy navlarga ajratiladi. Bu usul orqali bargli qora choy olinadi.
   

Bundan tashqari, ko‘k choy ham ishlab chiqariladi. Ko‘k choyda xloro- fill va oshlovchi moddalar bo‘lganligi sababli texnologik jarayonda o‘rab yumaloqlash va fermentlash bosqichlari bo‘lmaydi. Ko‘k choy xushbo‘yli- gi, taxirligi va kuchli tetiklashtiruvchi xususiyati bilan ajralib turadi.

Choyning tetiklashtiruvchi xususiyati uning tarkibida kofein, efir moyi va tanin borligi bilan ifodalanadi. Kofein qora choyda 2,5-3 %, ko‘k choyda esa 1,6-2,3 % mavjud. U arterial qon bosimini oshirish hisobiga markaziy asab va yurak qon-tomir tizimiga ta’sir ko‘rsatadi. Efir moyi choyda kam miqdorda (0,006 % gacha) bo‘ladi, lekin choyga yoqimli hid berishga yetarli hisoblanadi. Tanin - choyning ta’mini belgilovchi osh­lovchi modda hisoblanadi. Choydagi o‘rtacha miqdori 8-15 %. Oshlovchi moddalar choyda qanchalik ko‘p bo‘lsa, uning xushbo‘yligi shunchalik yaxshi bo‘ladi.

Choyda organik kislotalardan limon (0,75-1,08 %) va oksalat (0,23­0,83 %) kislotasi mavjud.

Bargli qora choy tarkibida ekstraktiv moddalar 32 %, tanin 7 %, kofein 2 % bo‘ladi.

Qahva. Qahvaning asosiy tarkibini kofein va xlorogen kislota tashkil qiladi. Qahva doni tarkibida kofein 0,6-2,4 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari, qahva- da qahva oshlovchi kislota (4-8 %), yog‘lar (10-13 %), oqsil moddalar (2,5 %), saxaroza (5-10 %), pentazanlar (5,7 %) mavjud.

Qahva donlarida sezilarli o‘zgarish ularni qovurganda yuz beradi: u o‘z vaz- nini yo‘qotadi, hajmi kichrayadi, rangi va ta’mi o‘zgaradi. Damlama rangining o‘zgarishiga sabab qovurish jarayonida shakardan karamelan hosil bo‘lishidir. Qovurilgan qahvadagi hid uning tarkibidagi kafeol bilan izohlanadi. Kafeol tarkibini furfurol spirti, sirka kislotasi, atseton, oksiatseton, piridin, fenol va boshqalar tashkil qiladi. Qovurilgan kofening 30 foizi qaynagan suvda eriydi.

Qahvada asosiy modda - kofein markaziy asab tizimini qo‘zg‘atib, ishlash qobiliyatini oshiradi, yurak qisqarishlarini tezlashtirib, yurak-qon tomir tizimi ishini tezlashtiradi. Shuning uchun yurak-qon tomir tizimida nuqsoni bor inson- larga qahva iste’mol qilish tavsiya etildmaydi.

Eriydigan qahva - tabiiy kofe suvli eritmasining qoldiqsiz eruvchi quritilgan turi. Eruvchi qahva tayyorlashning asosiy jarayoni ekstrakt tayyorlash bosqichidir. Ekstraktlash jarayoni 6 ta ekstrakt bilan maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi. Quritilgan qahvaning namligi 5,5 % dan oshmasligi kerak. Eruvchi qahva kukuni juda kuchli nam tortuvchi hi- soblanadi va namgarchilikda o‘zining sifatini tezda yo‘qotadi. Shuning uchun eruvchi qahva 18-20 ^oC haroratda, 40 % dan yuqori bo‘lmagan namlikda saqlanadi.

Eruvchi qahvani faqat germetik tunuka idishlarga qadoqlash lozim. Ularning bir martalik ishlatiladigan turlarini mayda (2,5 gr) polietilen va lak bilan qoplangan folga qog‘ozlardan tayyorlangan germetik idishlarga qadoqlanadi.

Eriydigan qahva tabiiy qahvaning tarkibiga yaqin, lekin u xushbo‘y bo‘lib, unda kofein biroz kam. Shuning uchun uni tabiiy qahva o‘rnida yoshi katta insonlarga iste’mol qilishga tavsiya etiladi.


Tekshirish uchun ichimliklardan sinamalar olish

Tekshirish uchun ichimliklar quyidagi jarayonlarda olinadi: a) zavod- larda quyish mobaynida; b) savdo tarmog‘ida yaxna ichimliklarni quygan- dan so‘ng 7 sutkadan kechiktirmasdan, 2 sutkadan kechiktirmasdan gaz- lanmagan ichimliklardan va kvasdan, 15 sutka ichida gazlangan suvlar- dan.

Shisha idishli ichimliklar ekspertiza uchun quyidagicha olinadi: 5-15 idish 5000 shisha idishli partiyadan, 15-30 idish 5000 idishdan ortiq par- tiyadan, savdo tarmog‘ida 5-15 ta miqdorda 250 tagacha qutidan, 15-30 idish 250 qutidan ko‘p bo‘lgan partiyadan.

Jihozlar va idishlar

1. 
   Qand miqdorini aniqlash moslamasi (saxarimetr).
   
2. 
   Silindrlar - 250-500 ml.
   
3. 
   Kimyoviy stakanlar - 300-400 ml.
   
4. 
   Kimyoviy kolbachalar - 100, 200, 250 ml.
   
5. 
   50 ml li byuretkalar shtativ bilan.
   
6. 
   Uzun voronkalar - 400 ml.
   
7. 
   Probirkalar.
   
8. 
   Suv hammomi.
   
9. 
   Elektr isitgich (plitka)
   

Reaktivlar

1. 
   0,1 n li o‘yuvchi natriy.
   
2. 
   1 % fenolftalein eritmasi.
   
3. 
   Etil efir.
   
4. 
   10 % sulfat kislota.
   
5. 
   Distillangan suv.
   

Yaxna ichimliklarning organoleptik ko‘rsatkichlarini aniqlash
Tashqi ko‘rinishi. Ichimliklarning tashqi ko‘rinishi ko‘zdan kechiril- ganda shisha idishning yoki bochkaning qadoqlanishiga, muhri va yor- lig‘iga e’tibor beriladi.

Tiniqligi, rangi va ta’mi. Maxsus yorug‘lik ekranida shisha idishning o‘zida ichimlik rangini xiralashtiruvchi qo‘shimcha birikmalar borligi yoki yo‘qligi tekshiriladi, shundan so‘ng shisha idish ochilib, ichimlikning hidi aniqlanadi va yarmi kimyoviy tekshirish uchun olinadi.

Yaxna ichimliklarning fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlarini aniqlash

Saqlanish muddatini aniqlash. Namuna 20 ^oC li termostatga joy- lashtiriladi, bir necha kun shu holatda saqlanadi, har kuni ichimlik holati kuzatib boriladi (cho‘kma tushishi yoki xiralashish). Agar cho‘kma yoki xiralashish paydo bo‘lsa, vaqti yozib qo‘yiladi (paydo bo‘lgan kun).

Zichligini aniqlash. Ichimlikning qattiqligi tarkibida quruq mod- dalarning miqdori bilan belgilanadi, uning asosiy qismini shakar tashkil etadi.

Ichimlik SO₂ gazidan chayqatilib ozod qilinadi va paxta orqali filtr- lanadi hamda 250 ml li silindr idishga solinadi. Silindr ichiga shakar miqdorini aniqlash moslamasi tushiriladi. Moslama tebranishi to‘xtagach, moslamaning yuqori ko‘rsatkichi orqali zichligi aniqlanadi. Zichlik 20 ^oC haroratda aniqlanadi. Agar ichimlik harorati past yoki yuqori bo‘lsa, u holda harorat isitib yoki sovitib 20 ^oC ga keltiriladi.

Bundan tashqari, ichimlik zichligi refraktometr yordamida ham aniqlanadi.

Kislotaliligini aniqlash. Ichimlik yaxshilab chayqatilib, SO₂ gazidan ozod qilinadi. Mora pipetkasi yordamida 10 ml ichimlik olinadi va 100 ml li kolbaga solinadi. Ustidan 50 ml distillangan suv solinadi va kolba qaynaguncha qizdiriladi. Keyin ustiga 2-3 tomchi 1 % li fenolftalinning spirtdagi eritmasi solinadi va pushti rang hosil bo‘lguncha titrlanadi.

a x 100

X =

10 x 10

Bu yerda: X - ichimlik kislotaliligi; a - ml miqdori; 100 - 100 ml ichimlik; 10 - 0,1 n li o‘yuvchi natriy eritmasi, 10 - titrlash uchun olingan ichimlik miqdori (ml).

Shakarni aniqlash. 250 ml ichimlikka 2 ml 10 % li sulfat kislota qo‘shiladi. So‘ng 400 ml li voronkaga 100 ml etil spirti quyilib, 25 ml dan ichimlik qo‘shiladi va har gal voronka silkitiladi va ajralib chiqqan suvi to‘kib tashlanadi. Efirni ajratib olib, boshqa kolbaga solinadi, quritiladi va ta’mi tatib ko‘riladi. Agar shirin bo‘lsa, tarkibida saxarin mavjud.

Bo‘yoqning tabiiy yoki sun’iyligini aniqlash. Yaxna ichimlikdan 100 ml li stakanga 50 ml solib olinadi va ichiga paxtadan tayyorlangan oq matoning bir uchini 3-5 daqiqa botirib qo‘yiladi. Mato olinib, oqar suvda 5 daqiqa davomida yuviladi, agar matodan rang ketib qolsa sun’iy, rang qolsa, tabiiy yaxna ichimlik hisoblanadi.

Ta’limning zamonaviy pedagogik usullari

«Davra stoli» o‘yini

Ish uchun zarur:

1. 
   Savollar va vaziyatli masalalar to‘plami alohida qog‘ozlarda.
   
2. 
   Guruhdagi talabalar soni bo‘yicha qur’a uchun raqamlar.
   
3. 
   Toza qog‘oz va ruchkalar.
   

Ish tartibi:

Talabalar qur’a bo‘yicha 3 guruhga bo‘linadi. Har bitta guruh alohida stolga o‘tiradi va toza qog‘oz bilan ruchkani tayyorlaydi. Qog‘ozda sana, guruhning raqami, fakultet, talabalarning F.I.O. ko‘rsatiladi (o‘yinning nomi). Har bir guruh ishtirokchisi konvertdan savolni oladi. Talabalar o‘z vazifasini qog‘ozga yozadilar. Bu qog‘oz aylana bo‘yicha beriladi. Har bitta talaba o‘z javobini yozib, qog‘ozni yonidagi talabaga uzatadi. Har bitta talabaning javobiga 3 daqiqadan vaqt beriladi. Vaqt tugagach, qog‘oz o‘qituvchiga topshiriladi. Ishtirokchilar natijalarni muhokama qilib, eng to‘g‘risini tanlab, unga maksimal ball qo‘yishadi. Muhokamaga 15 daqiqa beriladi. Talabalar javoblari uchun ballni mashg‘ulotning nazariy qismi reytingiga asoslanib olishadi. Talabaning olgan bali mashg‘ulot vaqtida hisobga olinadi.

Talabalarning ishi o‘qituvchida qoladi. Javoblar tahlili o‘tkaziladi.
Vaziyatli masalalar

1. 
   Yaxna ichimliklardan olingan namunalar tekshirilishi natijasida ichimlikda xiralashish va nordon hid aniqlandi. Sizning xulosangiz?
   
2. 
   Ichimlik namunalari tekshirilib, ularda quyidagilar aniqlandi: or- ganoleptik ko‘rsatkichlar o‘zgarishsiz, qattiqlik 8,5 g/sm³, kislotalilik 2 foiz. Sizning xulosangiz?