Mavzu: Topografik kartalarning varaqlari 1-Topshiriq: Savollarga javob

7-Mustqil ta’lim

Mavzu: Topografik kartalarning varaqlari

1-Topshiriq:Savollarga javob

1)Topografik kartalarning varaqlari

2)Masshtablari

3) Topografik karta va planlar

Topografik kartalarning varaqlari, nomenklaturasi Maxsus o’lchov asboblari yordamida, aerofotos‘yomka va kartografik usulda tuzilgan yirik masshtabli kartalarga topografik kartalar deyiladi. Topografik kartalar geografik kartalardan ob‘yekt va voqeilikni tasvirlash usullari, egallagan maydoni, masshtablari bilan farqlanadi. Topografik kartalarda masofalar hamma joyda bir xilda kichraytirilib tushiriladi va har bir ob‘yekt maxsus shartli belgilar bilan tasvirlanadi. Topografik kartalar xalq xo’jaligining turli tarmoqlarida qo’llaniladi hamda mayda masshtabli geografik kartalarni tuzish uchun asos bo’ladi. Topografik kartalar tuzish asosan ishlatiladigan shartli belgilarga bog‗liq, chunki ushbu belgilar joydagi ob‘yektga ma‘lum darajada o’xshagan bo’lishi, ob‘yektning shakliga hamda uni o’z o’rnida ko’rsatilishi lozim. Shartli belgilar ishlatilganda ular karta masshtabiga mos qilib ko’rsatiladi, agar karta masshtabiga mos kelmaydigan ob‘yektlar bo’lsa, ular masshtabsiz shartli belgilar bilan ko’rsatiladi. Topografik kartalarning ko’rgazmaliligini oshirish va o’qishni osonlashtirish uchun har xil ranglar ishlatiladi, ularning sifatini oshirish uchun topografik chizmalar qo’llaniladi. Topografik kartalar turli masshtablarda, ya‘ni 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200 000, 1:300 000, 1:500 000 masshtablarda tuziladi. Masshtabi 1:10000, 1:25000 bo’lgan kartalar to’g’ridan-to’g’ri joyda syomka qilinsa, qolganlari shu kartalar asosida tuziladi. Topografik kartalar masshtabiga qarab yirik masshtabli (1:10000, 1:200 000) va umumiy topografik kartalarga bo’linadi. Topografik kartalar har xil masshtabli bo’lganligidan hududlari ham turli xil kattalikda bo’ladi va ular alohida-alohida varaqlarda tasvirlanadi. Ushbu kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun matematik, geografik va yordamchi elementlarga bo’lib o’rganiladi. Matematik elementlarga nomenklatura, masshtab, daraja to’ri va kartaning ramkasi, geografik elementlarga kartaning mazmuni, yordamchi elementlarga esa ramkadan tashqari turli chizmalar va tushintirish xatlari kiritiladi. Topografik kartalardan foydalanishni osonlashtirish uchun ular ma‘lum tartibga solib belgilanadi, ya‘ni kartalarning varaqlari ma‘lum bir meridian va parallellar bilan chegaralanadi, shu kartalar varaqlarini belgilash tizimiga nomenklatura deyiladi. Topografik kartalarning nomenklaturasi har bir varaq kartaning kattaligini va shu varaqning yer yuzasidagi o’rnini belgilaydi. Kartalarning nomenklaturasi xalqaro 1:1 000 000 masshtabli nomenklaturaga asoslanadi. Ushbu 1:1 000 000 lik kartaning nomenklaturasi uchun ekvatordan qutblarga tomon har 4 0 dan parallellar o’tkazilib, lotin alifbosining bosh harflari bilan belgilanadi va ular qatorlar deyiladi. Meridianlar oralig’i har 6 0 dan bo’linadi va 60 ta bo’lak hosil bo’ladi va ular zonalar deyiladi. Masshtabi 1:1 000 000 dan kichik bo’lgan kartalar mayda masshtabli yoki geografik kartalar deyiladi. Masshtabi 1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha bo’lgan kartalar o’rta masshtabli yoki obzor topografik kartalar deb, masshtabi 1:100 000 va bundan yirik kartalar esa yirik masshtabli topografik kartalar deb ataladi. 19-rasm. 19-pasmda bosh meridian va parallellar topografik kartalarda nomenklatura asosida tasvirlangan, 59 zona va 174 qator aks ettirilgan. Bunda har bir zona 0 0 dan 6 0 orqali 30 ta zonaga ajratiladi. 50 Bu zonalar har biri G’arbiy Yevropa misolida 100 km va undan ham kichik maydon orqali ajratib boriladi . Mamlakatimizda kartalar nomenklaturasini aniqlashga 1:1 000 000 masshtabli karta varaqlarining xalqaro bo’linishi asos qilib qabul qilingan. Bu masshtabdagi kartaning har bir varaqi uzoqlik bo’yicha 6°, kenglik bo’yicha 4° ga teng trapetsiyadan iborat. Yer yuzasidagi bu o’lchamdagi maydon bir planshetga to’la joylashadi. Ko’p varaqli kartaning har bir varaqi yer yuzasida kenglik va uzoqlik bo’yicha ma‘lum o’rinni egallaydi va alohida belgilar bilan ko’rsatiladi. Karta varaqining belgilash sistemasiga topografik karta nomenklaturasi deyiladi. Kartani varaqlarga bo’lish hamda varaqlar nomenklaturasini belgilash uchun butun Yer sharining yuzasi bosh meridiandan (Grinvichdan) boshlab 6° dan o’tkazilgan meridianlar bilan 60 ta kolonnaga bo’linadi; kolonnalar arab raqamlari bilan raqamlanadi; raqamlash uzoqligi 180° bo’lgan meridiandan boshlanib, g’arbdan sharqqa tomon 1 dan 60 gacha oshib boradi. Kolonnalar va koordinata zonalari raqamlari orasidagi bog’lanish quyidagicha ifodalanadi: n = Q – 30, n — Gauss — Kryuger koordinatalari zona raqami, Q – 1:1 000 000 masshtabdagi karta kolonna raqami. Kolonnalar ekvatordan boshlab, shimoliy va janubiy qutblarga tomon har 4° dan o’tkazilgan parallellar vositasida qatorlarga bo’linadi. Qatorlar o’rni lotin alifbosining bosh harflari bilan belgilanadi. Yuqoridagidek o’tkazilgan meridian va parallellar bilan yer yuzasida 1:1 000 000 masshtabdagi kartalarning trapetsiyasi hosil bo’ladi. Har qaysi trapetsiya bitta alohida varaqda tasvirlanadi; meridian va parallel chiziqlar esa shu varaqlarning ichki ramkasi hisoblanadi. 1:1 000 000 masshtabdagi karta bir varaqining nomenklaturasi shu karta trapetsiyasi joylashgan qator harfi va kolonna raqamidan iborat bo’lib, 2 Kraak, Menno-Jan and Ormeling, Ferjan. «Cartography: Visualization of Spatial Data». Prentice Hall. , USA. 2002. (90 b, mazmun va mohiyatidan foydalanildi). Qator va kolonnalarga bolish, raqamlash, qatorlarning qaysi yarim sharda ekanligini bilish uchun uni belgilovchi harf oldiga shimoliy yarim sharda N, janubiy yarim sharda esa S harfi yoziladi. Nuqtaning geografik koordinatalari j (kenglik) va l (uzoqlik) ma‘- lum bolsa, 1:1 000 000 masshtabli kartaning shu nuqta joylashgan varaqining nomenklaturasini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin (kolonna raqami m va qator raqami n deb olingan): m 6 31; агар > 180 bo’lsa, m 180 6 1 bo’ladi. n 4 1 Bu formuladan foydalanishda, j va l larning faqat gradus qiymatlari tegishlicha 6 va 4 ga bo’linib, butun qiymatiga tegishlicha 31 va 1 qo’shiladi. Masalan, shimoliy yarim sharda biror nuqtaning geografik koordinatalari j=41°13'00", l = 69°40'10" deylik, shunda kolonna raqami m 69 6 31 11 31 42  , qator raqami esa n 41 4 1 11  bo’ladi. 21-rasmda 11- harf K, shunga ko’ra 1:1 000 000 masshtabdagi karta varag’ining nomenklaturasi K-42 ko‗rinishda bo’’ladi. Topografik karta va planlar tuzish uchun, asosan, quyidagi masshtablar qabul qilingan: 1:1 000 000; 1:500 000; 1:300 000; 1:200 000; 1:100 000; 1:50 000; 1:25 000; 1:10 000; 1:5 000; 1:2 000; 1:1 000; 1:500. 52 1:100 000 va undan maydaroq masshtabdagi karta varag’- larining nomenklaturasi 1:1 000 000 masshtabdagi karta varag’ining ichida bo’ladi, 1:50 000 va undan yirikroq masshtabdagi karta va plan varag’larining nomenklaturasi esa 1:100 000 masshtabdagi karta varag’ining ichida bo’ladi. 1:1 000 000 karta varaiga 4 ta A, Б, В va Г harflari bilan belgilanadigan 1:500 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi, bu varag’larning nomenklaturasi 1:1 000 000 varag’ nomenklaturasiga ushbu varag’ raqami qo’shib yoziladi, Nomenklaturada varaqlarning taqsimlanishi. 1:1 000 000 masshtabdagi kartaning bir varag’iga rim raqamlari bilan I dan IX gacha belgilanadigan 9 ta 1:300 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi, uning bitta varag’ nomenklaturasi masalan, VIII-K-42 ko’rinishida yoziladi. 1:1 000 000 masshtabdagi karta varag’iga rim raqamlari bilan I dan XXXVI gacha belgilanadigan 36 ta 1:200 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi va bitta varag’ nomenklaturasi K-42- XXXVI ko’rinishda yoziladi. 1:1 000 000 masshtabdagi bir varag’ga arab raqamlari bilan 1 dan 144 gacha belgilanadigan 144 ta 1:100 000 masshtabdagi karta varag’i to’g’ri keladi . Ularning nomenklaturasi, masalan, 104-varaq uchun K-42-104 ko’rinishda yoziladi. 1:100 000 masshtabli karta bitta varag’iga 4 ta 1:50 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi. Ular kirillcha bosh harflar A, Б, В va Г bilan belgilanadi. Shunda 1:50 000 masshtabdagi varag’ nomenklaturasi quyidagicha bo’ladi: K-42-104-A. 53 Bitta 1:50 000 masshtabdagi karta varag’iga 4 ta 1:25 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi. Ular kirillcha yozma harflar a, б, в va г bilan belgilanadi. Bitta varaqning nomenklaturasi masalan, bitta 1:25 000 masshtabdagi karta varag’iga 4 ta 1:10 000 masshtabdagi karta varag’lari to’g’ri keladi. Ular arab raqamlari 1, 2, 3 va 4 bilan belgilanadi. Shunda varag’ning nomenklaturasi K-42- 104-A-г-1 ko’rinishda yoziladi. Masshtab: 1:100 000 Masshtab: 1:10 000. Karta nomenklaturasi. 1:100 000 va 1:10 000 massht. Nomenklaturasi K-42-104-A-g-1 ko’rinishdagi karta. Plan va kartalar oxirgi varaqlarining nomenklaturasi, varaq ramkalarining o’lchami Topografik kartalarning nomenklaturasi jamlanib bir jadvalda ifodalansa, quydagi ko’rinishda bo’ladi.Karta va plan masshtablari 1:1000000 va 1:100000 masshtablar bir varag’idagi varaqlar soni Varaq ramkasining o’lchami Varaq nomenklaturasi Kenglik bo’yicha Uzoqlik bo’yicha 1:1 000 000 1 4 0 6 0 K-42 1:500 000 4 2 0 3 0 K-42-Г 1:300 000 9 1 0 20' 2 0 VIII-K-42 1:200 000 36 40' 1 0 K-42-XXVIII 1:100 000 144 20' 30' K-42-104 1:100 000 masshtabdagi varaq 1:50 000 4 10' 15' K-42-104-A 1:25 000 16 5 ' 7 ' 30'' K-42-104-A-г 1:10 000 64 2 ' 30'' 3 ' 45'' K-42-104-A-г-1 1:5 000 256 1 ' 15'' 1 ' 52,5'' K-42-104-(86) 1:2 000 2304 25'' 37,5'' K-42-104

2-Topshiriq:Test savollar(10)