Alkaloidlarning ta’rifi

Alkaloidlarning ta’rifi

O‘simliklarning to‘qimalarida tayyor holda uchraydigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo‘lgan azotli murakkab organik birikmalar - alkaloidlar deb ataladi. Alkaloid arabcha - “alkali” ishqor va yunoncha “eydos” - o‘xshash (simon) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni bildiradi. Alkaloidli moddalar dastlab 1819 - yilda Meysner tomonidan - Schoenocaulon officinale (Schltdl.& Cham.) A. Gray ex Benth. - sabadilla o‘simligidan asos xossali birikma ajratib olgan va uni birinchi bo‘lib alkaloid deb atagan.

Alkaloidlar - o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan organik birikmalar hisoblanadi. Yer yuzida tarqalgan yuksak o‘simliklarning 327 oilasini → 140 tasida alkaloidlar mavjud ekanligi aniqlangan. Ma’lumot uchun yer sharida o‘sadigan o‘simliklarning tarkibida alkaloidlar bo‘lgan o‘simlik turkumlari 8,7 % ni (10615 turkumdan 926 tasini) tashkil qiladi.

Schoenocaulon officinale (Schltdl.& Cham.) A. Gray ex Benth.
Menispermaceae

Alkaloidlarning tarixi

Tarkibida alkaloidlar bo‘lgan o‘simliklar qadimdan foydalanib kelingan. Alkaloidlarni o’rganish borasidagi ilmiy ishlar bundan 160 yil muqaddam boshlangan. 1792 yilda fransuz olimi Furkrua xin daraxti po‘stlog‘i tarkibidagi alkaloidlarni tekshirib, smola holida ajratib olgan. 1797 yilda Bom va 1804 yilda Derozn hamda fransuz farmasevti Segen opiy alkaloidlaridan narkatin bilan morfin ajratib olgan va uni «opiy tuzi» deb atagan.

Shunday so‘ng, nemis farmasevti F.Sertyuner 1804 yilda opiydan kristall holda alkaloid ajratib olgan va 1811 yilda bu birikmaga morfin deb nom bergan.

Respublikada alkaloidlarni o‘rganish bo‘yicha dastlab, 1943 yilda akad. A.P. Orexovning shogirdi, (SSSR Fanlar akademiyasining korrespondent a’zosi) S.Yu.Yunusov tashabbusi bilan O‘zbekiston SSR Fanlar akademiyasining Ximiya instituti qoshida Alkaloidlar laboratoriyasi tashkil etilgan.