Alisher navoyi nomidagi samarqand davlat universiteti

6. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti va kurashi tarixshunosligi.

Movarounnahrni bosib olish mo`g`illarga osonlikcha muyassar bo`lmadi. Xorazm-shohning to`ng`ich o`g`li Jaloliddin Manguberdi va Temir Maliklar hayotining so`nggi daqiqalarigacha kurashayotgan xalqqa rahnamolik qildilar. Ular o`zlarining botir jangchilari bilan o`n yil davomida goh Movarounnahr, goh Afg`on, goh Hind yoki Eron, gohida Qafqozda paydo bo`lib, mo`g`ullarga qaqshatqich zarbalar berdilar.

Ular haqida ma`lumot beruvchi yirik tarixiy kitob «Tarixi jahonkushoy» («Jahongir (Chingizxon) tarixi») nomli bo`lib (muallifda) XIII asr tarixchisi Alouddin Juvayniydir. Tarixchining otasi Bahouddin mug`ullar xuruji davri Sulton Jaloliddin bilan birga dushmanga qarshi janglarda qatnashgan edi. O`zbekiston tarixi uchun «Tarixi Jahonkushoy»ning I-II qismlari alohida ahamiyatga ega.

Sulton Manguberdi tarixshunosligini o`rganishda Shahobiddin Muhammad an-Nasaviyning «Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti» (Toshkent, 1999) asari nihoyatda muhim o`rin tutadi. Shuningdek, Sulton Jaloliddin tarixini yoritishda, akademik Ziyo Bunyodovning «Anushtagin Xorazmshohlar davlati (1097-1231 yy.)» nomli asari qimmatlidir.

Jaloliddin Manguberdi 1231 yil 17-20 avgustlarida xoinona ravishda o`ldirildi. Jaloliddin nobud bo`lgan bo`lsada, ammo uning safdoshlari – xorazmlik amirlar va ularning qo`l ostida minglab askarlar hayot edilar. Harbiy mahorat va uyushqoqlikda g`oyatda puxta tayyorgarlik ko`rgan, o`zlari ham shijoatli Xorazmliklar – Sulton Jaloliddin o`limidan so`ng yana o`n besh yil davomida Iroq, Kichik Osiyo, Suriya, Misr siyosiy hayotida muhim o`rin tutib kelganlar. Ularning qudratiga tayanib Yaqin Sharqdagi mahalliy turkiy sulolalar Damashq, Qohirani zabt etishga muvaffaq bo`lganlar. 1241 yili esa xorazmliklar Quddusni egallaydilar. Natijada 1229 yildan beri salibchilar qo`lida bo`lgan bu muqaddas shaharni musulmonlar ixtiyoriga qaytaradilar.

Xullas, tarixshunosligimizda, biz Jaloliddin mo`g`ullar va yaqin Sharq, Evropa o`rtasidagi to`g`on bo`lgan desak hech ham mubolag`aga yo`l qo`ymagan bo`lamiz. Shuning uchun ham ona yurt sharofati bilan sulton Jaloliddin Manguberdi tariximizda Buyuk Xorazmshoh nomi bilan kirib abadiy qolmoqda.