Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

“...az 
Xuroson ba Samarqand rafta dar xonaqohi Xoja
Jaloliddin Fazlulloh, sokin gasht va aksar avqotro ba mutolaa
masruf dosht. Gohi bo Amir Darvish Muhammad Tarxon va
Amir Ahmad Hojibekki, sohibixtiyori sari kori Movarounnahr
budand, ixtilot menamud to dar in ayyomki, Mirzo Sulton
Ahmad bino bar tavajjuhi xoqoni mamur ba subi Xuroson az
obi Amuya guzasht va amir Alisher niz hamrohi urdu ravon
shuda bud. B a ’d az, tahqiqi xabari voqeai Sulton Abu S a ’id va
istiloi xoqoni mansuri muzaffarlivo bar baldai foxirai Hirot az
amir Hojibek ruxsat talabida ijozat hosil namuda va ruy ba
Hirot ovard”.
1 4 
(...Xurosortdan Samarqandga kelib, Xoja Jalolid­
din Fazlulloh, (Abu Laysiy) xonaqosida yashadi. Asosiy vaqtini
mutolaa bilan о ‘tkazdi. Gohida Movarounnahr davlati ishlarining
sohibixtiyori Amir Darvesh Muhammad Tarxon va Amir Ahmad
Hojibek bilan suhbat qurardi. Bu hayot shungacha davom ettiki,
Mirzo Sulton Ahmad Husayn mirzoga qarshi Amudan kechib,
Xurosonga yurish qUganda Amir Alisher ham uning urdusida edi.
Abu Sa ’id mirzo о ‘limi voqeasi va Husayn Boyqaroning Hirotni
istilo etganligi haqidagi xabar aniqlangandan son g Ahmad
Hojibekdan ruxsat olib Hirotga yuzlandi.)
ALISHER NAVOIYNING BA LOG‘AT DAVRI
Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyiga chaqirilgunga 
qadar uch sulton xizmatida bo‘ladi: Abdulqosim Bobur, Abu
60
‘лган деб Ьисоблайди. Qapaur: Ойбек. Мукаммал асарлар то‘плами. 
T.XII. -Б.113.
139 
Равзах ус-сафо. Босма. - Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б. 15.
192

---

Sa’ic! mirzo va Sulton Ahmad mirzo. 
B u
davrlarga aloqador 
m a ’lu m o tla r, 
asosan, yuqorida ko‘rib o ‘tiSganlardan iborat. 
Navoiyning shaxsan o ‘zi, 
u yoki bu 
sulton xizmatida 
bo‘lganligiga ishora beruvchi ba’zi ju z ’iy tafsilotlam i hisobga 
olmaganda, xizmat vazifalari haqida biror-bir e’tiborga loyiq 
ma’lumot qoldirmagan. Juz’iy m a’lumotlar nimalardan iborat? 
Masalan, Abulqosim Bobur mirzo davriga oid m a’lumot 
“Majolis”da mavjud. Unda Xoja Hasan Xizrshoh Astrobodiyning 
Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng M ashhadda og‘ir kasal b o ‘lib 
qolgani va Alisheming ko ‘magi bilan sihat topishi aytilgan. 
Bundan Alisher Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng Mashhadda 
qolganligi yana bir karra tasdiqlanadi. 
Ammo o ‘zining 
Abulqosim Bobur saroyidagi xizmati haqida gapirmagan. Abu 
Said huzuridagi xizmat vazifalarini esa, oehiq gapirmasa ham, 
ba’zi voqealardan Abu Said mirzo davrida Alisher Hirotda saroy 
amaldorlari bilan aloqada bo‘lgani va qandaydir vazifa bilan 
shug‘ullanganligi anglashiladi. Jumladan, uning yaqin do ‘sti 
Shayximbek Abu Saidrung xos mulozimi, hurmatli kishisi 
Mavlono Abdusamad Badaxshiy Abu Said tarixini yozayotgan 
e ’tiborli olim ekanligi uning saroyga yaqin turganligini 
tasdiqlaydi.
Samarqandda Ahmad Hojibekning yaqin suhbatdoshi 
sifatida saroyda e’tiborli zot esa-da, ammo rasmiy ravishda Sul­
ton Ahmad mirzo mulozimi bo ‘lgani to‘g‘risida gapirmagan. 
Chunki Navoiy bu davrdagi hayoti haqida, avval aytilganidek, 
“Vaqfiya”da shunday yozib qoldirgan: “...bu haqir hech nav’ 
xizmatka o ‘z qobiliyatimni chenamagan jihatdin va hech turluk 
mashaqqatka o ‘z quvvatimni anglamag‘on sababdin borcha 
tamanno eshigin yuzumga madrus va ja m ’ muddaolar abvobin 
ilayimga masdud qilib erdim”.540 Ammo “Makorim ul-axloq”da 
Navoiyning Sulton Ahmad urdusida xizmat qilgani va Amir 
Sulton Hasan Arxangiyning navkari bo‘lganiga ishora bor.l4i
140 Алишер Навоий. Ваяфия. - Б.2,46,
141
Макорим ул-ахлоя /М .Ф ахридцш ов ва П.Шамсиев тарж. - Б.97.
193

---

Sulton Husayn Boyqaro 1469 yili Xuroson taxtini 
egallagach, Alisher Samarqanddan Hirotga qaytadi. Alisher 
Hirotga yangi hukmdor tomonidan rasman chaqirilganmi yoki 
yo‘qmi, negadir, tarixchilar ushbu masalani yoritmaganlar. 1481 
yili 
Navoiy 
tomonidan 
yozilgan 
“Vaqfiya”da 
uning 
Samarqanddan qaytishi sultonning xohish-irodasi bilan yuz 
bergani va bu haqda farmon-maktub yuborilganligi borasidagi 
qayd 
bu 
masalaga 
oydinlik 
kiritadi. 
Abdurazzoq 
Samarqandiyning “Matlai sa’dayn...” va Mirxondning “Ravzat 
us-safo”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor” tarixiy asarlari, 
Xondamiming Navoiy hayoti va fazilatlari haqida maxsus 
yozilgan “M akorim ul-axloq” asarida Navoiy o ‘z tashabbusi 
bilan kelgan degandek talqin bor.142 “Vaqfiya” 1481 yili yozilgan 
boisa-yu, undan aniq xabardor Xondamir nega o ‘z asarlarida bu 
jihatni yoritmagan? Chunki “Vaqfiya” xizmat va moliyaviy 
hujjat sifatida keng o'quvchilar ahliga moMjallanmagan. Shuning 
uchun Navoiy o ‘z tabiatiga xilof ravishda, manmanlikka 
yo‘yilishi mumkin bo‘lgan ikki jihatni qayd etishga majbur 
bo ‘lgan. Biri, garchi avval-boshdan xilvatga chekinsa-da, Husayn 
Bovqaroning qistovi bilan davlat xizmatiga tortilgani, ikkinchisi 
shaxsiy mullci hajmini ko‘rsatishdir. Darhaqiqat, Navoiydek 
mukammal taqvo sohibi va donishmand faylasuf o ‘zining katta 
mol-mulkini birma-bir sanab, vaqf qilinmishlarni risola tarzida 
v asf etishi g ‘oyatda ziddiyatli. Muqaddimada Sultonga atalgan 
ko ‘ngil izhorlariga qaraganda, ushbu kitob sultonga taqdim 
qilingan. Bunda Navoiy quyidagilarni ko‘zda tutgani yaqqol 
seziladi: Sulton Husayndan shon-sharaf va davlat sohibi etganligi 
uchun minnatdorlik izhori va, shu bilan birga, mol-dunyo 
yig‘ishga majbur b o iish i o ‘zi istamagan holda yuz berganiga 
ishora. Navoiy asarlarida va hatto Xondamirning unga 
bagMshlangan m aium otlaridan ham k o iin ib turadiki, u o ‘z 
muvaffaqiyatlarini yuksak tavoze’ va kamtarlik nuqtai nazaridan 
g ‘oyat nozik pardalarda ifodalash tarafdori b o ig an . (Shoir
142
Матлаи са’дайн ва мажмаи бахрайн. С>о‘лёзма. 331a-eapaq; Равзах ус- 
сафо. Босма. - Б.70; Хулосат ул-ахбор. р о ‘лёзма. 60a-eapaq.
194

---

n a z m i d a g i
faxriyalar alohida mavzu - Sh.S.) Ammo “Vaqfiya"’ 
o‘z mazmun-mohiyatiga ko ‘ra, Navoiyni ochiq gapirishga 
majbur qilgan yagona istisnodir. Demak, Navoiy yuksak nazokat 
va farosat yuzasidan o‘zining Hirotga chaqirilishi rasmiy 
ravishda yuz berganligini tarixda qayd etish nokamtarlik bo‘ladi 
deb 
hisoblagan. 
Navoiyning 
yaqin 
kishilari 
«Vaqfiya» 
mazmunidan bexabar b o ig a n deyish qiyin. Ayniqsa, Xondamir 
Amir Alisherning kotibi ekanini nazarda tutsak, u kitob 
mazmunidan aniq xabardor bo‘lgan, Demak, u ham tarix kitobida 
uning xohishi bilan ish tutib, kamtarona qaydlar bilan 
kifoyalangan, shekilli. Faqat ancha muddat o4ib, Navoiy 
vafotidan keyingina uning yosh zamondoshi Faxriy Hirotiy bu 
masalani ochiq qayd etadi. U shunday yozadi: “Sulton sohibqiron 
mazkur amimi talab qilib Sulton Ahmad mirzoga xat yozdi, (uni 
olib kelish uchun) kishi yubordi. (Sulton Ahmad mirzo) uni 
munosib anjomlar bilan Sulton sohibqiron huzuriga jo ‘natdi. 
Amir Hirotga qarab уоЧ oldi va xizmat qilish davlatiga muyassar 
bo‘ldi”.143 Faxriy Hirotiy m a’lumoti bir necha yil keyinroq Som 
mirzo tomonidan yozilgan “Tuhfai Somiy” tazkirasida ham 
aynan takrorlanadi.144
Manbalarda kuzatilgan ushbu ikki xil yondashuv 
navoiyshunoslarimizni 
ancha 
chalg‘itgan. 
V.V.Bartold 
Abdurazzoq Samarqandiy, M irxond va Xondamir asarlari 
Navoiy rahbarligida yozilganini ro'kach qilib, Faxriy axborotini 
inkor etadi.145 Olim Sharafiddinov Alisher Navoiy hayoti va 
ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotining birinchi nashrida «Sulton 
Husayn do‘sti Navoiyni esga olib uni Hirotga chaqiradi»146 desa, 
ikkinchi qayta nashrida: “Som Mirzo tomonidan berilgan bu 
m a’lumot boshqa m o‘tabar manbalarda uchramagani uchun unga 
bir hikoya sifatida qarash lozim” 147 deydi. Oybek bunga chiroyli