“...az
Xuroson ba Samarqand rafta dar xonaqohi Xoja
Jaloliddin Fazlulloh, sokin gasht va aksar avqotro ba mutolaa
masruf dosht. Gohi bo Amir Darvish Muhammad Tarxon va
Amir Ahmad Hojibekki, sohibixtiyori sari kori Movarounnahr
budand, ixtilot menamud to dar in ayyomki, Mirzo Sulton
Ahmad bino bar tavajjuhi xoqoni mamur ba subi Xuroson az
obi Amuya guzasht va amir Alisher niz hamrohi urdu ravon
shuda bud. B a ’d az, tahqiqi xabari voqeai Sulton Abu S a ’id va
istiloi xoqoni mansuri muzaffarlivo bar baldai foxirai Hirot az
amir Hojibek ruxsat talabida ijozat hosil namuda va ruy ba
Hirot ovard”.
1 4
(...Xurosortdan Samarqandga kelib, Xoja Jalolid
din Fazlulloh, (Abu Laysiy) xonaqosida yashadi. Asosiy vaqtini
mutolaa bilan о ‘tkazdi. Gohida Movarounnahr davlati ishlarining
sohibixtiyori Amir Darvesh Muhammad Tarxon va Amir Ahmad
Hojibek bilan suhbat qurardi. Bu hayot shungacha davom ettiki,
Mirzo Sulton Ahmad Husayn mirzoga qarshi Amudan kechib,
Xurosonga yurish qUganda Amir Alisher ham uning urdusida edi.
Abu Sa ’id mirzo о ‘limi voqeasi va Husayn Boyqaroning Hirotni
istilo etganligi haqidagi xabar aniqlangandan son g Ahmad
Hojibekdan ruxsat olib Hirotga yuzlandi.)
ALISHER NAVOIYNING BA LOG‘AT DAVRI
Alisher Navoiy Husayn Boyqaro saroyiga chaqirilgunga
qadar uch sulton xizmatida bo‘ladi: Abdulqosim Bobur, Abu
60
‘лган деб Ьисоблайди. Qapaur: Ойбек. Мукаммал асарлар то‘плами.
T.XII. -Б.113.
139
Равзах ус-сафо. Босма. - Лакхнау, XIX аср. VII жилд. - Б. 15.
192
Sa’ic! mirzo va Sulton Ahmad mirzo.
B u
davrlarga aloqador
m a ’lu m o tla r,
asosan, yuqorida ko‘rib o ‘tiSganlardan iborat.
Navoiyning shaxsan o ‘zi,
u yoki bu
sulton xizmatida
bo‘lganligiga ishora beruvchi ba’zi ju z ’iy tafsilotlam i hisobga
olmaganda, xizmat vazifalari haqida biror-bir e’tiborga loyiq
ma’lumot qoldirmagan. Juz’iy m a’lumotlar nimalardan iborat?
Masalan, Abulqosim Bobur mirzo davriga oid m a’lumot
“Majolis”da mavjud. Unda Xoja Hasan Xizrshoh Astrobodiyning
Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng M ashhadda og‘ir kasal b o ‘lib
qolgani va Alisheming ko ‘magi bilan sihat topishi aytilgan.
Bundan Alisher Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng Mashhadda
qolganligi yana bir karra tasdiqlanadi.
Ammo o ‘zining
Abulqosim Bobur saroyidagi xizmati haqida gapirmagan. Abu
Said huzuridagi xizmat vazifalarini esa, oehiq gapirmasa ham,
ba’zi voqealardan Abu Said mirzo davrida Alisher Hirotda saroy
amaldorlari bilan aloqada bo‘lgani va qandaydir vazifa bilan
shug‘ullanganligi anglashiladi. Jumladan, uning yaqin do ‘sti
Shayximbek Abu Saidrung xos mulozimi, hurmatli kishisi
Mavlono Abdusamad Badaxshiy Abu Said tarixini yozayotgan
e ’tiborli olim ekanligi uning saroyga yaqin turganligini
tasdiqlaydi.
Samarqandda Ahmad Hojibekning yaqin suhbatdoshi
sifatida saroyda e’tiborli zot esa-da, ammo rasmiy ravishda Sul
ton Ahmad mirzo mulozimi bo ‘lgani to‘g‘risida gapirmagan.
Chunki Navoiy bu davrdagi hayoti haqida, avval aytilganidek,
“Vaqfiya”da shunday yozib qoldirgan: “...bu haqir hech nav’
xizmatka o ‘z qobiliyatimni chenamagan jihatdin va hech turluk
mashaqqatka o ‘z quvvatimni anglamag‘on sababdin borcha
tamanno eshigin yuzumga madrus va ja m ’ muddaolar abvobin
ilayimga masdud qilib erdim”.540 Ammo “Makorim ul-axloq”da
Navoiyning Sulton Ahmad urdusida xizmat qilgani va Amir
Sulton Hasan Arxangiyning navkari bo‘lganiga ishora bor.l4i
140 Алишер Навоий. Ваяфия. - Б.2,46,
141
Макорим ул-ахлоя /М .Ф ахридцш ов ва П.Шамсиев тарж. - Б.97.
193
Sulton Husayn Boyqaro 1469 yili Xuroson taxtini
egallagach, Alisher Samarqanddan Hirotga qaytadi. Alisher
Hirotga yangi hukmdor tomonidan rasman chaqirilganmi yoki
yo‘qmi, negadir, tarixchilar ushbu masalani yoritmaganlar. 1481
yili
Navoiy
tomonidan
yozilgan
“Vaqfiya”da
uning
Samarqanddan qaytishi sultonning xohish-irodasi bilan yuz
bergani va bu haqda farmon-maktub yuborilganligi borasidagi
qayd
bu
masalaga
oydinlik
kiritadi.
Abdurazzoq
Samarqandiyning “Matlai sa’dayn...” va Mirxondning “Ravzat
us-safo”, Xondamirning “Xulosat ul-axbor” tarixiy asarlari,
Xondamiming Navoiy hayoti va fazilatlari haqida maxsus
yozilgan “M akorim ul-axloq” asarida Navoiy o ‘z tashabbusi
bilan kelgan degandek talqin bor.142 “Vaqfiya” 1481 yili yozilgan
boisa-yu, undan aniq xabardor Xondamir nega o ‘z asarlarida bu
jihatni yoritmagan? Chunki “Vaqfiya” xizmat va moliyaviy
hujjat sifatida keng o'quvchilar ahliga moMjallanmagan. Shuning
uchun Navoiy o ‘z tabiatiga xilof ravishda, manmanlikka
yo‘yilishi mumkin bo‘lgan ikki jihatni qayd etishga majbur
bo ‘lgan. Biri, garchi avval-boshdan xilvatga chekinsa-da, Husayn
Bovqaroning qistovi bilan davlat xizmatiga tortilgani, ikkinchisi
shaxsiy mullci hajmini ko‘rsatishdir. Darhaqiqat, Navoiydek
mukammal taqvo sohibi va donishmand faylasuf o ‘zining katta
mol-mulkini birma-bir sanab, vaqf qilinmishlarni risola tarzida
v asf etishi g ‘oyatda ziddiyatli. Muqaddimada Sultonga atalgan
ko ‘ngil izhorlariga qaraganda, ushbu kitob sultonga taqdim
qilingan. Bunda Navoiy quyidagilarni ko‘zda tutgani yaqqol
seziladi: Sulton Husayndan shon-sharaf va davlat sohibi etganligi
uchun minnatdorlik izhori va, shu bilan birga, mol-dunyo
yig‘ishga majbur b o iish i o ‘zi istamagan holda yuz berganiga
ishora. Navoiy asarlarida va hatto Xondamirning unga
bagMshlangan m aium otlaridan ham k o iin ib turadiki, u o ‘z
muvaffaqiyatlarini yuksak tavoze’ va kamtarlik nuqtai nazaridan
g ‘oyat nozik pardalarda ifodalash tarafdori b o ig an . (Shoir
142
Матлаи са’дайн ва мажмаи бахрайн. С>о‘лёзма. 331a-eapaq; Равзах ус-
сафо. Босма. - Б.70; Хулосат ул-ахбор. р о ‘лёзма. 60a-eapaq.
194
n a z m i d a g i
faxriyalar alohida mavzu - Sh.S.) Ammo “Vaqfiya"’
o‘z mazmun-mohiyatiga ko ‘ra, Navoiyni ochiq gapirishga
majbur qilgan yagona istisnodir. Demak, Navoiy yuksak nazokat
va farosat yuzasidan o‘zining Hirotga chaqirilishi rasmiy
ravishda yuz berganligini tarixda qayd etish nokamtarlik bo‘ladi
deb
hisoblagan.
Navoiyning
yaqin
kishilari
«Vaqfiya»
mazmunidan bexabar b o ig a n deyish qiyin. Ayniqsa, Xondamir
Amir Alisherning kotibi ekanini nazarda tutsak, u kitob
mazmunidan aniq xabardor bo‘lgan, Demak, u ham tarix kitobida
uning xohishi bilan ish tutib, kamtarona qaydlar bilan
kifoyalangan, shekilli. Faqat ancha muddat o4ib, Navoiy
vafotidan keyingina uning yosh zamondoshi Faxriy Hirotiy bu
masalani ochiq qayd etadi. U shunday yozadi: “Sulton sohibqiron
mazkur amimi talab qilib Sulton Ahmad mirzoga xat yozdi, (uni
olib kelish uchun) kishi yubordi. (Sulton Ahmad mirzo) uni
munosib anjomlar bilan Sulton sohibqiron huzuriga jo ‘natdi.
Amir Hirotga qarab уоЧ oldi va xizmat qilish davlatiga muyassar
bo‘ldi”.143 Faxriy Hirotiy m a’lumoti bir necha yil keyinroq Som
mirzo tomonidan yozilgan “Tuhfai Somiy” tazkirasida ham
aynan takrorlanadi.144
Manbalarda kuzatilgan ushbu ikki xil yondashuv
navoiyshunoslarimizni
ancha
chalg‘itgan.
V.V.Bartold
Abdurazzoq Samarqandiy, M irxond va Xondamir asarlari
Navoiy rahbarligida yozilganini ro'kach qilib, Faxriy axborotini
inkor etadi.145 Olim Sharafiddinov Alisher Navoiy hayoti va
ijodiga bag‘ishlangan tadqiqotining birinchi nashrida «Sulton
Husayn do‘sti Navoiyni esga olib uni Hirotga chaqiradi»146 desa,
ikkinchi qayta nashrida: “Som Mirzo tomonidan berilgan bu
m a’lumot boshqa m o‘tabar manbalarda uchramagani uchun unga
bir hikoya sifatida qarash lozim” 147 deydi. Oybek bunga chiroyli
Do'stlaringiz bilan baham: |