Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

egaHadi.
Husayn Boyqaro bilan Alisher Navoiy maktabda birga 
o‘qigan, Abulqosim Bobur saroyida birga xizmat qilgan qadrdon 
do‘stlar edi. Ular: “Qachonki baxt bizga kulib boqsa, 
do‘stligimizga sod'tq qolib, o‘zaro hamkor bo‘lamiz’\ deya ahdu 
paymon qilgan odilar. Ana shu va’daga muvofiq, Husayn 
Boyqaro Samarqandga - do‘sti Alisher Navoiyga maxsus 
maktub yo‘llab, uni Hirotga - saroy xizmatiga da’vat etdi. 
Navoiy tezlik bilan Hirotga yetib keldi. 1469 yilning apreliga 
to‘g‘ri kelgan Ramazon hayiti munosabati bilan do‘sti Husaynni 
muborakbod etar ekan, Navoiy unga taxtni egallashi bilan qutlab 
bitgan “Hiloliya” qasidasini ham taqdim etdi. Sulton Husayn 
Navoiyni muhrdorlik lavozimiga tayinladi. Muhrdorlik muhim 
lavozim 
bo‘lib, 
davlatning 
barcha 
hujjatlari 
u 
orqali 
rasmiylashtirilardi. To Navoiy irnzo qo‘yib, muhr bosmagunicha 
birorta hujjat qonuniy kuchga kirmas edi. Shoir shu vazifada 
turib Xuroson davlatini mustahkamlash, mamlakatni adolatli 
boshqarish, el-yurt manfaatlari y o iid a xayrli ishlarni amalga 
oshirish, ilm-fan, kasbu kor va hunarlarni rivojlantirishda 
podshohga yaqindan yordam berdi. Biroq shoir ijod o‘tida 
yonardi. Davlat xizmati uning erkin qalam tebratishiga vaqt 
qoldirmas edi. Shuning uchun ko‘p o‘tmay, Navoiy muhrdorlik 
vazifasidan iste'fo berdi. 0 ‘miga turkiy va forsiy tillarda ijod 
qilgan zullisonayn shoir Amir Shayxim Suhayliy tayinlandi.
134

---

Husayn Boyqaro Navoiyning ishtirokisiz davlat ishlarini 
ko‘ngildagidek olib borishi mushkul edi. Davlat bunday 
donishmand, oqil, odil shaxsga, xalq orasida ulkan obro‘- 
e’tiborga ega zotga muhtoj edi. Shuning uchun 1472 yili Sulton 
Husayn mirzo, Navoiyning noroziligiga ham qaramay, uni amir, 
ya’ni vazir qilib tayinladi va unga amiri kabir unvonini berdi. Bu 
unvon shoir umrining oxirigacha saqlanib qoldi. Amir Muzaffar 
Barlosgina Navoiydan yuqori muhr bosish huquqiga ega edi, 
xolos. Shu tariqa Navoiy el xizmatiga mahkam bel bog‘ladi. 
Keyinchalik uning o‘zi “Hayrat ul-abror”da:
Kim bor edi boshima ko‘p mehnatim,
Yo‘q edi bosh qoshig'ali fursatim,
- deya shu davrlardagi qizg‘in ijtimoiy-siyosiy faoliyatini 
eslagan edi. Navoiy shaxsiy daromadlari hisobidan ko‘p1ab 
imoratlar qurdirdi. Ular orasida madrasalar, xonaqohlar, 
masjidlar, tabibxonalar, maqbaralar, ko‘priklar, to‘g ‘onlar, 
hammomlar bor. Hirotdagi “Nizomiya”, “lxlosiya” madrasalari, 
“Xalosiya” xonaqohi, “Shifoiya” tabibxonasi, Marv, ya’ni 
hozirgi 
Turkmanistonning 
Mari 
shahridagi 
“Xusraviya” 
madrasasi Navoiy qurdirgan eng mashhur me’moriy yodgorliklar 
hisoblanadi. Shoir kuch-quvvatga to‘lgan ayni o‘ttiz besh 
yoshida, ya’ni 1476 yili vazirlik lavozimidan ham iste’fo berdi. 
Biroq u mansabdan voz kechgan bo‘lsa ham, Sulton Husayn 
Boyqaro saroyining eng nufuzli kishilaridan biri bo‘lib 
qolaverdi. Ilm, adabiyot, san’at va hunar ahli Navoiyni 
o‘ziarining chinakam homiyi deb bilar edi. Ko‘plari yozgan 
asarlarini ana shu ulug‘ amirga bag‘ishlar edi. o‘iyosiddin 
Xondamir “Makorim ul-axloq” asarida shunday kitoblardan 
qirqqa yaqinini sanab o‘tadi. Masalan, hazrat Abdurahmon 
Jomiy avliyolar haqidagi tazkirasi “Nafahot ul-uns va min 
hazorat ul-quds”ni 1475-1476 yili shogirdi Navoiyning iltimosi 
bilan yaratgan. O 'z davrining yirik adabiyot nazariyotchisi 
Atoulloh Husayniyning 1493 yili bitilgan aruz va badiiy
135

---

san’atlar haqidagi “Badoyi’ us-sanoyi’” asari ham Navoiyning 
jiddiy talabi va rag‘bati bilan qog‘ozga tushirilgan.Taxminan 
1472-1476 yillar orasida Navoiy o ‘zining birinchi devoni 
“Badoyi’ ul-bidoya”ni tuzgan edi.
“Xamsa”ning yaratilishi Ozarboyjonlik shoir Nizomiy 
Ganjaviy (1141 - 1209) besh doston yaratib, xamsachilik 
an’anasini 
boshlab 
berdi. 
Navoiygacha bo‘lgan 
davrda 
hindistonlik o‘zbek shoiri Xusrav Dehlaviy ham “Xamsa” 
yaratib, shuhrat qozondi. Ashraf ham “Xamsa” yaratgan edi, 
biroq uning bu boradagi urinishi Xusrav Dehlaviy darajasiga 
ko‘tarila olmadi. Navoiy “Xamsa” yozish rejasini pishitib yurgan 
yillari Abdurahmon Jomiy ham Nizomiy “Xamsa”siga javob 
yozishga jadal kirishgan, “Haft avrang”ning sahifalari peshma- 
pesh qog'ozga tushayotgan edi. Navoiy “Xamsa”ni misli 
ko‘rilmagan bir qisqa muddatda yozib tugalladi. 1483 yili 
boshlagan ishini 1485 yili nihoyasiga yetkazdi. “Xamsa” faqat 
Navoiy ijodi yoki birgina o’zbek adabiyotining cho‘qqisi emas. 
U Sharq adabiyoti, shuningdek, jahon so‘z san’atining ham eng 
buyuk badiiy obidalaridan biri hisoblanadi. “Xamsa” yaratilishi 
bilan 
o‘zbek 
adabiyoti jahonning 
yuksak pog‘onalarga 
ko‘tarilgan adabiyotlaridan biriga aylandi. “Xamsa”ni tugallab, 
Navoiy uni Husayn Boyqaroga taqdim etganida shoh shoirni 
otga mindirib, bir necha qadam o‘zi piyoda otni yetakladi. Bu 
nodir voqea temuriy hukmdorning milliy adabiyot qadrini 
naqadar yuksak baholay olganidan dalolat beradi. Navoiy 
“Xamsa”ning so‘nggi dostoni - “Saddi lskandariy”ning 
yakunlovchi bobida Nizomiy o‘z “Panj ganj”ini o‘n besh yilda 
yozib, uni yana o‘n besh yil isloh qilgani, ya’ni qayta 
ishlaganini, shu tariqa o''ttiz yil barcha ishlarni yig‘ ishtirib, 
odamlardan o‘zini chetga olib mehnat qilganini yozadi. 
Hindistonlik Xusrav Dehlaviy ham “Xamsa”sini yozish uchun 
o‘ttiz yil bolm asa ham, uning yarmicha., hech bo‘lmaganda, 
uchclan biricha, ya’ni kamida o‘n yil zahmat chekkanini aytadi. 
“Ular bu beshlikiarini yozayotganda tamomi tashvishlardan xoli 
tarzda ijod qildi, — deydi Navoiy. — Lekin men bir lahza
136

---

b o isin xalq g‘amu tashvishidan ajralmagan holda qalam 
tebratdim, Shunda ham ikki yilda “Xamsa”ni tugatdim. Agar 
faqat yozilgan paytlarining o'zigina hisobga olinsa, olti oydan 
oshmaydi. Buning ustiga, men “Xamsa”mni forsiyda emas, 
turkiyda bitdim!”
Buyuklarga hech qachon oson boimagan. Navoiyning 
xalq orasidagi obro‘-e’tibori ham, shoh oldidagi mavqei ham 
ayrim kimsalarni xursand qilmas edi. Shoiming ashaddiy 
dushmanlaridan biri Majdiddin Muhammad boiib, Husayn 
Boyqaro taxtni egallaganidan keyin uni parvonachi lavozimiga 
tayinladi. Mudom adolatga zid ishlami amalga oshirganini, 
xakpdan zo‘rlik bilan to‘plangan mablag‘ni aysh-ishratlarga 
sarflaganini ulug‘ mutafakkir Husayn Boyqaroga tushuntirib, 
Majdiddinni lavoziraidan chetlattirgan edi. Bu ular o‘rtasidagi 
kelishmovchilikni 
yanada 
kuchaytirdi. 
Husayn 
Boyqaro 
xazinasida moliyaviy tanglik yuzaga kelgan mahalda Majdiddin 
yana yoiini qilib, shohning pinjiga kirib oldi. U Sulton 
Husayn ga: “Huquq bering, men oz fursatda xalqdan y ig ib kelay 
o‘sha mablag‘ni”, dedi. Shunday qildi ham. Shu bahona u 
shohning ishonchini qozonib, yana vazirlik lavozimini egallash 
harakatiga tushdi. Bu maqsadiga yetishi uchun esa, qanday qilib 
boimasin, Navoiyni Hirotdan uzoqlashtirishi zarur edi. Buning 
ham y o ii topildi. Sulton Husayn mirzo Navoiyni Xuroson 
davlatimng g‘arbiy chegaralarida joylashgan uzoq Astrobodga 
hokim qilib tayinladi. 1487 yilning avvali edi. Navoiy qirq oltiga 
toiib , qirq yettiga chiqqan. Xondamiming yozishicha, bu paytda 
shoiming ko‘ngli “tariqat (ya’ni tasavvuf) sulukiga muhabbati 
ortiqligidan” shohning Astrobodga hokim b o iish haqidagi 
taklifiga dastlab rozilik bermadi. Lekin xoqon undan o‘tinib 
so‘raganidan keyin noiloj ko‘ndi. 0 ‘ziga m a’qul mulozimlarini 
olib, Astrobodga ketdi. Bu yer bag‘oyat ko‘kalamzor, juda obod, 
ipakchilik kuchli rivojlangan, savdo-sotiq uchun qulav bir o ik a
edi. Strategik jihatdan Astrobodning xavfsizligi mamlakat 
osoyishtaligi uchun muhim edi.
137

---

Xalq shoirni izzat-ikrom bilan kutib oldi. Viloyatda 
adolatsizliklarga barham berishga kirishildi. zulmkor amaldorlar 
ishdan chetlatiIdi, obodonchilik ishlari yoMga qo‘yildi. Navoiy 
bu yerda o‘z asarlaridagi yuksak g‘oyalariga sodiq qolib, boshqa 
hukmdorlarga o‘rnak bo‘larli darajada oqilona ish yuritdi. 
Ammo poytaxtdan - ona shahridan uzoqda yashash, buning 
ustiga, hokimlikdek mas’uliyatli vazifani uddalash shoirning 
ijodiy rejalariga mos kelmas edi. Shuning uchun Navoiy 1488 
yili o‘z o ‘rniga Amir Burhoniddinni qoldirib, hokimlikni 
topshirish niyati bilan Hirotga keldi. Biroq Sulton Husayn uning 
bu iltimosini rad etib, yana o‘zini qaytarib yubordi. Oradan bir 
necha oy o‘tib, shoir jiyani Haydar Sabuhiyni Hirotga jo ‘natdi. 
Ziyofatlardan birida u Sulton Husaynga Astrobodda shohning 
yaqin kishi lari oshpazga Navoiyga zahar ichirish haqi da buyruq 
berganini, bundan xabar topgan shoir qattiq ranjigani, hatto 
isycn ko‘tarish niyatida ekanini shipshitdi. Shoh zudlik bilan 
do‘stiga maktub yozib, bu borada undan gumon qilmaslikni, bu 
suiqasd-’dan xabari yuqligini bildirdi. Navoiy esa o‘z navbatida 
jiyani Haydar Sabuhiyning gaplaridan mutlaqo xabarsiz ekanini 
ma'lum qildi.
Shu voqeadan keyin Sulton Husayn Navoiyning Hirotga 
qaytishiga ko‘ndi. Shoir hukmdordan bundan buyon davlat 
ishlaridan batamom forig4 etishini iltimos qildi. Biroq rasmiy 
arnal bermagan bo‘lsa ham, shoh uni “muqarrabi hazrati 
sultoniy”, ya’ni “hazrati sultonning eng yaqini” degan unvon 
bilan siyladi. Bu saroyda Navoiyga alohida hurmat bilan 
munosabatda bo'lishni ta’minlar, shoirning dushmanlarini 
yanada g‘azablantirar edi. Chunki bu unvonning imtiyozi shu 
darajada ediki, uning sohibi bir masala yuzasidan shohga yetti 
marotabagacha qayta-qayta murojaat qilish huquqiga ega 
edi.Hayotining so‘nggi yillari Navoiy hayotining so‘nggi 15 yili 
nihoyatda qizg4in ijod davri bo'ldi. Merosining kattagina qismini 
aynan shu — 45 yoshdan keyin yaratdi. Birinchidan, shoir davlat 
va jamiyat ishlaridan bir qadar forig‘ bo‘Idi. Ikkinchidan, uning 
asarlari yaratilishi ketma-ketligiga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
138

---

muallif shoshilib, ulgurib qolishga intilib ishlagani ma’lum 
bo‘ladi. “Xamsa”dan keyin shoir “Zubdat ut-tavorix” asarini 
yozdi. 1488-1489 yillari Navoiyning ustozi Sayyid Hasan 
Ardasher vafot etdi. Bu paytda ham shoir Hirotdan yiroqda edi. 
Oradan ikki yil o‘tganidan keyin, ya’ni 1490 yili u “Holoti 
Sayyid Hasan Ardasher” asarini bitib, bu ajoyib insonning 
fazilatlarini bag‘oyat mehr bilan bayon etdi.Shu yili “Risolayi 
mufradot dar fanni muammo” (“Muammo sohasming ayrim 
jihatlari haqida risola”) yozildi. Mumtoz she’riyatimizning 
muhim janrlaridan biri boMmish muammo to‘g‘risidagi bu 
qollanmadan keyingi asrlarda ko‘p foydalanildi. Navoiy umri 
bo‘yi o‘zidan oldingi davrlar va zamonasi shoirlari ijodini izchil 
o‘rgandi. 0 ‘z davri kitobxonlari va kelajak avlod uchun u o‘zi 
bilgan shoirlar haqida bir tazkira tartib berishni orzu qilar edi.
1491 yili ana shu orzusi amalga oshdi. “Majolis un-nafois” 
(“Nafis majlislar”) tazkirasi bitildi. “Majolis un-nafois”dan 
keyin, ya’ni 1492 yili Navoiy adabiyot nazariyasiga oid yana bir 
asari - “Mezon ul-avzon” (“Vaznlar oichovi”) risolasini yaratdi. 
Unda turkiy aruz qonun-qoidalari ifodalanadi.
1492 yili NavoiyTiing boshiga yana bir og‘ir musibat 
tushdi. Piri va ustozi Abdurahmon Jomiy vafot etdi. Navoiy pin 
va ustozi uchun sohibi aza boldi. Jomiyning yil oshida 
zamonasining mashhur voizi Husayn Voiz Koshifiy Navoiyning 
piri va ustoziga bag‘ishlab bitgan mashhur marsiyasmi Sulton 
Husayn huzurida qiroat bilan o‘qib turdi. Ustozi vafotidan ikki 
yil o‘tib, ya’ni 1494 yili Navoiy piri haqida “Xamsat ul- 
mutahayyirin” (“Hayratlanarli beshlik”) asarini bitdi. 1493 yili 
shoir yana bir suyangan tog‘i, murabbiyi, do‘sti, zamonasining 
ulug‘ fozillaridan Pahlavon Muhammaddan ayrildi. “Holoti 
Pahlavon Muhammad” asari ana shu ulug‘ zot xotirasini 
abadiylashtirish maqsadida qog‘ozga tushirildi.
Shoir o‘zi bitgan har bir satming qadriga yetadigan 
ijodkor edi. 0 ‘sha davrda rasm bo‘lganidek, Navoiy ham 
o‘zining 
Husayn 
Boyqaroga, 
shahzodalarga, 
ustozlari, 
birodarlari, 
qadrdonlariga yo‘llagan 
maktublarini jamlab,
139

---

“Munshaot” (“Maktublar”) to‘plamini tuzdi. 1495-1496 yillari 
Navoiy Jomiyning “Nafohat ul-uns va min hazarot ul-quds” 
tazkirasini turkiyga tarjima qildi. Tarjimaga ayrim qisqartirish va 
toidirishlar kiritildi. Shoir bu asarga “Nasoyim ul-muhabbat va 
min 
shamoyim 
ul-futuvvat” 
(“Ulug‘lik xushbo‘yliklarini 
taratuvchi muhabbat shabbodalari”) deb nom berdi. So'fiylar 
haqidagi bu tazkira XV asr ikkinchi yarmigacha o‘tgan ko‘plab 
shayx va avliyolar haqida m aium ot beruvchi boy manba 
hisoblanadi.Kishining bolaligida kechgan fikr-o‘ylari, tasavvur 
va orzu-intilishiari, zamonlar o‘tib, qaytadan avjlanishi, inson 
yana o‘sha ko‘p yillar ilgarigi niyatlarini amalga oshirish 
taraddudiga tushib qolishi mumkin. Navoiyning umri so‘ngida -
58-59 yoshlarida, ya’ni 1498-1499 yillari “Lison ut-tayr” (“Qush 
tili”) dostonini bitishi ham xuddi shunday tuyg'ular oqimining 
samarasi edi. Chunki Alisher Navoiy bolaligida ulug4 shoir 
Farididdin Attorning “ Mantiq ut-tayr” dos~tonini to‘liq yod 
olgan edi. Umr adog4ida esa uning ta’siridagi “Lison ut-tayr” 
dunyoga keldi. Navoiy o'zbek lirikasini tamoman yangi 
pog4onaga olib chiqdi. U forsiyda bitilgan she’ria rin i "Devoni 
Foniy”ga, turkiyda yozilgan she’riarini esa 44Xazoyin ul-maoniy” 
(“Ma’nolar xazinasi”) degan to'rt mustaqil devondan iborat 
majmuaga jamladi. “Xazoyin ul-maoniy”ga tartib berish 1491-
1492 yillari boshlangan edi. Bu keng koiam li jiddiy ish 1498- 
1499 yillargacha davom etdi.
Ulug4 zotning muxlislari uning asarlarini bir kitobga 
jamlab, “Kulliyot” ham tuzishdi. Navoiy ana shu “Kulliyot” 
uchun kirish tarzida “Munojotnoma” nasriy asarini yozdi.Navoiy 
buyuk asarlari bilan turkiy til ham jahondagi buyuk adabiyot 
yaratishga loyiq bir lison ekanini isbotladi. Bu fikming nazariy 
isboti sifatida 1499 yili “Muhokamat ul-lug4atayn” (“Ikki til 
muhokamasi”) risolasi dunyoga keldi.1499-1500 yillari “Siroj 
ul-muslimin” (“Musulmonlar chirog4i”) asari bitildi.Navoiy 
umrining so‘ngida axloqiy-pandnoma ruhidagi “Mahbub ul- 
qulub” (“Ko4ngillaming sevgani”) asarini yozdi. 1500 yili 
bitilgan bu kitob Navoiyning eng yirik asari hisoblanadi. Unda
140

---

mutafakkiming uzoq yillik hayotiy xulosalari o‘ta ta’sirchan 
bayon etilgan. 
1500 yilning yozida Astrobodda Husayn 
Boyqaroning Xadichabegimdan tug‘ilgan o‘g‘li - Muhammad 
Husayn otasiga qarshi bosh ko‘taradi. Shoh o‘g‘liga qarshi 
qo‘shin tortadi. Yilning dekabriga borib ota-o‘g‘il o‘ttasida sulh 
tnziladi. Sulton Husayn mirzoning Hirotga qaytayotgani haqida 
xabar keladi. Zamona udumiga ko‘ra, 1501 yilning 1 yanvar 
kuni Navoiy ham bir guruh davlat arboblari va povtaxtning 
ko‘zga ko‘ringan kishilari safida shohni kutib olgani chiqadi. 
Podshoh peshvoz chiqqanlarga yaqinlashgan mahalda shoirning 
ahvoli og‘irlashdi. Uning boshini Sulton Husaynning quchog‘iga 
qo‘yishdi. Navoiy shu tariqa hushini yo‘qotdi. Tabiblaming bir 
qismi unda sakta kasali xuruj qilganini, tezroq qon olish 
kerakligini aytdi. Boshqalar uni Hirotga olib borib, tabiblar 
maslahatidan so‘nggina undan qon olish lozim degan fikrga 
keldi. Shoirni shaharga qaytardilar, tomirlaridan qon chiqmadi. 
Tabiblar kech qolgan edi. Shu tariqa Navoiy 1501 yil 3 yanvar 
kuni Hirotda vafot etdi. Navoiy yaratgan o‘lmas asarlar 
tuganmas ma’naviy mulk sifatida abadiy qoldi. 0 ‘zbek xalqi bu 
boy meros bilan haqli ravishda dunyodagi buyuk adabiyot 
yaratgan millatlar qatoridan joy oldi.