Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

(Nizomiy nazarda tutilgan - N.J.)
nazm bayroglni ko'targach, so‘z mamlakatini yakqalam qildi, 
Nizomiy she'riyatining jahoniy shuhratini hazrat Navoiy ana 
shunday ta'rif etadi. Bu orqali qalam va so'zning qadri nechogliq 
baland ekaniga urg‘u beradi.
2. 
Ijod nam unasi m ukam m al badiiyat bilan birga 
teran m a'noni m ujassam etmog‘i zarurligi.
So‘z, har ikki ijodkor - Nizomiy va Navoiy nazdida 
birday ilohiy ne'mat sifatida qadrlanadi. Nizomiy talabiga ko'ra, 
teran ma'noni ifoda etmagan so‘z yozib takror etishga arzimaydi. 
So‘zning nazm ipiga tizilishi hali she'r degani emas, chinakam 
she’r bolishi uchun poetik matn zamirida chuqur ma'nodan 
tashqari ixlos va jonfidolik tajassum topm ogl zarur. Yana bir 
sharti, oz so‘zda ko‘p ma'no ifodalanmogl (Yuz etma bir
112

---

so‘zingni, yuzni bir et), me'yorga amal qilinmog‘i (Kerakdir 
so‘zga ham suv singari had) lozim:
Suxankim manbayi ma’no emas ul,
Yozib, takror etishga arzimas u l
Qiyinmas so‘z tizib, nazm aylamak, lek 
Kerakdir so‘zga ixlos, jonfidolik.
So‘zingni cho‘zma ortiq, muxtasar et,
Yuz etma bir so‘zingm, yuzni bir et.
Kerakdir so‘zga ham suv singari had, 
Oshib-toshganda g‘arq aylaydi a lb a t. (Nizomiy
2019(2), 49)
“Nizomiyning dohiyligi shundaki, uning qalami janming 
shakliy qoliplariga rioya qilmaydi, aksincha janmi qalam 
talablariga rioya etishga majbur qiladi” (Kerimli 2019, 3).
Hazrat Alisher Navoiy “Hayrat ul-abror” dostonida 
Nazmda ham asl anga ma'ni durur,
B olsun aning surati har ne durur.
Nazmki ma'ni anga marg'ub emas,
Ahli maoniy qoshida xo'b emas (Навоий 2011 (1),
5 0 -
deb yozar ekan, bu orqali zamonlar kelib nazmning suratida 
yangilanishlar boMishini bashorat qilgan, Buyuk shoir nazmning 
rango-rang liboslar bilan ziynatlanishi tabiiy ekanini ta'kidlash 
barobarida, har qanday shaklda bo‘lishidan qat’i nazar, “asl anga 
ma'ni” ekanini alohida ta'kidlaydi. Ma’ni jihatdan marg‘ub 
bo‘lmagan nazm maoniy ahlining e'tiborini qozona olmasligiga 
e'tibor qaratadi.
Alisher Navoiyning bu masaladagi adabiy-estetik tutumi 
“Badoyi' ul-bidoya” devoni debochasida ham qat’iv ifodalangan: 
“Yana bir bitkim, go'yiyo ba'zi el ash'or tahsilidin va devon
takmilidin g ‘araz majoziy husnu jam ol tavsifi va maqsud zohiriy
113

---

xaitu xol ta'rifidin o'zga nima anglamaydururlar. Devon
topilg‘aykim, anda ma'rifatomiz bir g'azal topilmag‘ay va g'azal
bo ‘lg ‘ayкип, anda mav'izatangiz bir bayt bo'lmag'ay. Mundoq
devon bitilsa, xud asm behuda zahmat va zoyi' mashaqqat
tortilg‘on ho ‘Igay 
”.
(Навои й 2011 (3), 21)
Bu o‘rinda buyuk adib “
ma'ni
” tushunchasiga yanada 
oydinlik kiritadi. Uning 
‘‘ma'rifatomiz, mav’izatangiz”
bo‘lmog‘i 
zarurligiga e'tibor qaratadi.
Ta'kidlash zarurki, shayx Nizomiy ham, hazrat Navoiy 
ham 
uma'nF
ga urg‘u berar ekan, zinhor badiivatni inkor etmaydi. 
Aksincha, nazmda yoki nasrda bitilgan bo‘lishidan qat'i nazar, 
so‘z san'ati namunasida teran mazmun va go‘zal badiiyat 
uyg‘unligi talab etilishini ta'kidlaydi. Har ikki mutafakkir o‘z 
asarlari orqali buning beqiyos namunasini ko‘rsatadi,
3. 
Badiiy asar Haq va haqiqatga tayanishi. Har ikki 
mutafakkir ta'rificha, ana shu fazilatdan mahrum asar hyech 
qanday qimmatga ega emas, Ular fikricha, ijod namunasi Haq 
va haqiqat nuriga yo‘g‘rilmog‘i shart va zarur. Aks holda ijod 
ahlining so‘zi e'tiborga tushmaydi, e'tirof qozona olmaydi, 
Nizomiy “Maxzan ul-asror”da bu boradagi qarashlarini 
quyidagicha ifoda etadi:
Kajligidin gulda tikan bitdi gar,
Rostligidin topdi shakar nayshakar.
Qaydaki rostlikka tikilgay alam,
Haq о ‘sha bayroqni ко ‘targay baland.
(Н и з 0 1\1и й