Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

13-mashq. Ko‘chiring. Zamon shakllarida omonimiya va sinonimiya hodisasini izohlang. Zamon shakllarining harakat tarzi shakllari bilan munosabatini tushuntiring. Barcha zamon shakllari uchun birlashtiruvchi belgilarni sanang va fikrlaringizni umumlashtiring.
1. Hozir qorong‘ida qayoqqa bordigu, nimayam qildik. (P.Tur.) 2. Shundan so‘ng, bilmadim, qancha vaqt shirin xayollar osmonida qanot qoqib yurdim. (Sayyor.) 3. Kecha dalada u chunonam chekanka qilyaptiki, bamisoli usta sartarosh g‘o‘zani tarashlayapti deysiz. (S.Ahm.) 4. Bularni boshqa qismga yuborayapmiz. (A.Ubay.) 5. Qayta-qayta hidlaganingda yer mehriga to‘yganday bo‘lasan. (Sayyor) 6. Tashabbuskor yoshlarni ko‘rib odam quvonadi. («Qashq.») 7. Bugun paxta yig‘im-terimini boshlayapmiz. 8. O‘ylab qarasam, xatolik mendan o‘tyapti. 9. Yur, muhabbat, ketdik bu yerdan. (M.Yu.) 10. Uning gapidan xafa bo‘lib ketib qolganim hammaga ma‘lum bo‘libdi.
14-mashq. Shaxs-son bilan shakllangan kesimning qanday so‘z bilan ifodalanayotganligini aniqlang. Shaxs-son UGMsining so‘zlarning turli ma‘noviy guruhlarida har xil ma‘no va vazifada parchalanishiga diqqat qiling. Barcha shaxs-son shakllari uchun birlashtiruvchi belgilarni umumlashtiring. Xulosalaringiz asosida shaxs-son kategoriyasining UGMsini tiklang.
1. Intilganga tole yor. (Maqol) 2. Ulug‘lar bersalar olmasman dema, Ilik sur, og‘iz ur, yemasang yema. (Yusuf Xos Xojib) 3. Bu kishi sinf rahbarimiz. 4. Biz ishchimiz, mehnatchimiz, biz ham inson o‘g‘limiz. (H.H.) 5. Hozir ancha yaxshiman. 6. Kim birinchi? Siz uchinchimisiz? 7. Hammasiga aybdor o‘zimman. 8. Men hayot ekanman, farzandlarim hech narsaga zoriqmaydi. 9. O‘ylaganlarim tush ekan, adashibman.

15-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Kesim tarkibidagi bog‘lamalarni aniqlang. Bo‘lmoq, sanaladi, qilmoq fe‘llarining mustaqil yoki yordamchi fe‘lligi xususida qarashlaringizni bayon qiling.

1. Jo‘jani kuzda sanaydilar. 2. U a‘lochilardan sanaladi. 3. U shifokor bo‘ladi. 4. U shifokorim bo‘ladi. 5. Mehnatning noni shirin bo‘ladi. 6. Bahor havosi o‘zgaruvchan bo‘ladi. 7. Ukam kasal bo‘ldi. 8. Bolalar allaqachon ketib bo‘ldi. 9. Kecha Navoiy kechasi bo‘ldi. 10. Kechada mutaxassislar shoir hayoti haqida hikoya qildilar. 11. U ham yosh, ham go‘zal edi. 12. Kim eding? Endi kim bo‘lding? 13. Shoira emasman, lekin bu g‘arib dilimda yiltillar parcha cho‘g‘ azal. (B.B.)

16-mashq. Gap kesimi tarkibidagi kesimlik so‘zlarini aniqlang. Ularning ot, sifat, ravishlarga munosabatini oydinlashtiring. Mazkur so‘zlarning gapda mustaqil kesim bo‘lib kelishiga misollar keltiring.
1. Podshoning shartlari juda og‘ir edi. (Ertakdan) 2. Talaba darsga kechikmay kelishi shart. 3. Zarur gapi borligini aytdi. 4. Farovon yashash uchun yaxshi ishlash zarur. 5. Lozim bo‘lmagan gaplarni aytmang. 6. Shu mashqni yozib bitirishim lozim. 7. Muxtojga yordam berish kerak. 8. Kerak narsalaringni olishni unutma. 9. Senga aytar gapim ko‘p edi. 10. Ularnikida bugun katta tantana. 11. Yer xalqnikidir.
17-mashq. A.Qodiriyning «O‘tgan kunlar» romanidan matn ko‘chiring. Sintaktik shakllarga munosabat jihatidan matndagi so‘zlarni o‘zgaradigan va o‘zgarmas so‘zlarga ajratib, daftaringizga yozing.
18-mashq. Gaplar takibidagi ajratilgan so‘zlarni ko‘chiring. Mustaqil so‘zlar orasidagi o‘zaro munosabat va ularning bir-biriga ko‘chishi, ko‘chishning lisoniylashgan yoki nutqiy ekanligini aniqlang.
1. Yaxshi bilan yursang yetarsan murodga, yomon bilan yursang qolarsan uyatga. 2. Yigit uyalib yerga qaradi, qiz esa bundan dadillashdi. 3. Yeganin osh demang yolg‘iz ayolning… 4. Kecha nari-beri yetti o‘tkazildi. 5. Oltovlon ola bo‘lsa, og‘zidagin oldirar. (Maqol) 7. Kimsa yo‘qi jonimg‘a balololig‘ bo‘ldi. (Bobur) 8. Kel, asal qizim, yaqinroq kel. (K.Ya.) 9. Qari kelsa oshga, yosh kelsa ishga. (Maqol) 10. Zerikib ketdi, odam. 11. Hayron qolasan kishi.