Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

6-mashg‘ulot. SINTAKTIK KATEGORIYALAR
1-mashq. Matnni ko‘chiring va berilgan topshiriqlar asosida sintaktik shakllarning UGMsini oching.

Hikoyat

Misrda bir oliy himmatli kishi bo‘lib, u ma‘no olamining sohib davlati edi. Unda aysh-ishrat qilish uchun jamiki narsa tayyor edi. Bu borada nimani o‘ylagan bo‘lsang, unda bundan yuz marta ortiq bor edi. U jannatmakon qasr ichida manzil tutgan bo‘lib, hurlar kabi go‘zal bir mahbuba bilan ulfat edi. Lekin u oliysifatli zot bularning barchasiga beiltifot qarardi. Hajr zindoniga qolgan Yusuf kabi unga ham doimo dard va g‘am chekish yor edi.

Undan so‘radilar:

-Ey, ko‘ngli qayg‘uga sherik bo‘lgan pok zot. Bizga bu yashirin siringni ravshan et! Senda shuncha ko‘ngil ochuvchi shodlik asboblari muhayyo bo‘la turib, nechun xotiring xurram emas? Nechun g‘amdan o‘zga narsani ko‘ngling xurram etmaydi.

U shunday dedi:

-Yo‘l ahli uchun bu jahon zindondir, chunki uning istagi ko‘zdan yashiringan. Asosiy ish shuki, inson ko‘ngil istaganiga yetishga qadar barcha yo‘lni bosib o‘tishi lozim. Zindonda ham kishi xurram bo‘ladimi? Kishi g‘amxonada beg‘am o‘tira oladimi? Men haqiqiy yorimdan ayriliqda armon chekaman, shuning uchun garchand Eram bog‘ida bo‘lsam-da, o‘zimni zindonda deb hisoblayman. Uning vasli gulzoriga yetishmagunimcha g‘am tashvishidan xalos bo‘la olmayman. («Lison-ut tayr»dan)

1-topshiriq. Gaplarni kuzatib, so‘zlarni aloqa-munosabatga kiritayotgan shakllarni aniqlang.

2-topshiriq. Sintaktik shakllar bilan shakllangan birikmalar tuzib, sirani boyiting.

3-topshiriq. Berilgan va o‘zingiz davom ettirgan siradagi egalik, kelishik va kesimlik shakllarini alohida-alohida sharhlang.

4-topshiriq. 1. Egalik shakllarini o‘zaro qiyoslang. 2. Kelishik shakllarini o‘zaro qiyoslang. 3. Kesimlik shakllarini o‘zaro qiyoslang.

5-topshiriq. 1. Egalik shakllaridagi o‘xshash tomonlarni aniqlang. 2. Kelishik shakllaridagi umumiylikni aniqlang. 3. Kesimlik shakllaridagi o‘xshash tomonlarni aniqlang.

6-topshiriq. 1. Egalik shakllarining bir-biridan farqli tomonlarini aniqlang. 2. Kelishik shakllarining bir-biridan farqli tomonlarini aniqlang. 3. Kesimlik shakllarining bir-biridan farqli tomonlarini aniqlang.

7-topshiriq. 1. Egalik shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida guruhlang. 2. Kelishik shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida guruhlang. 3. Kesimlik shakllarini o‘xshashlik va farqlari asosida guruhlang.

8-topshiriq. 1. Egalik shakllari haqida hukm chiqaring. 2. Kelishik shakllari haqida xulosa chiqaring. 3. Kesimlik shakllari haqida umumlashma chiqaring.

9-topshiriq. Berilgan sintaktik shakllarni ma‘nodoshlari, shakldoshlari, vazifadoshlari, qiymatdoshlari va zidlari bilan munosabatlari (yaqinlik, o‘xshashlik va farqlarni)ni aniqlang.

10-topshiriq. Berilgan sintaktik shakllarni qo‘llab ijodiy matn, test tuzing.
2-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Egalik shakllarining yasalishi, ma‘noviy va sintaktik vazifasi, so‘z birikmasi hosil qilishdagi ahamiyatini tushuntiring. So‘zlarning turli ma‘noviy guruhlarida turli xildagi ma‘no va vazifa bajarishiga diqqat qiling.
1. Mana bunisi menga ma‘qul. 2. Chertsam ko‘nglim yangrar mening dutorim. 3. Singlisi uchun hijolat bo‘ldi. 4. Nega kelding dengiz bo‘yiga, Gul janubning oydin kechasi? 5. Ko‘rmaganning ko‘rgani qursin. 6. Qozonga yaqinlashsang, qorasi yuqar. 7. Menga qizili yoqadi. 8. Mening ikki onam bor, Ikkisi ham mehribon. 9. Shunisi ma‘qul. 10. Qaysingiz paxtaga bormaysiz? 11. Sevganim aybimmi? 12. Ko‘rishim uncha yaxshi emas. 13. Ko‘pi ketib ozi qoldi. 14. Anchasi tashqarida qoldirildi.
3-mashq. Ko‘chiring. Gaplar tarkibidagi soddalashgan egalik shakllarining tagiga chizing. Qanday tarixiy qolip hosilasi ekanligini aniqlab, qavs ichida izohlang.
1. Yaxshisi, bu haqda keyin gaplashamiz. 2. Bori elga yaxshilik qilginki mundin yaxshi yo‘q.. (Bobur) 3. Kechasi havo biroz salqinlashdi. 4. Bari-bari senga bo‘lsin, senga bo‘lsin, onajon. (A.O.) 5. Jami talabalarimiz 200 ta. 6. To‘g‘risi, testga o‘zim qatnashmaganman. 7. Kunduzi tog‘ orqasiga o‘tib kelishga qasd qildi. 8. 10. Talabalar yoppasi hasharga safarbar etildi. 11. Mayda-chuyda kamchiliklar chiqibdi, mazmuni. 12. Ammo, rosti, sizdan xafa emasman.

4-mashq. Berilgan so‘zlardagi egalik shakllarini ma‘nosini sharhlang. Bu so‘zlarni tobe so‘z bilan kengaytiring va so‘z birikmalari hosil qiling. Barcha egalik shakllari uchun birlashtiruvchi belgilarni umumlashtiring. Xulosalaringiz asosida egalik kategoriyasining UGMsini tiklang.
ana uning, ko‘nglim, singlim, shahring, toleing, burnim, qaysing, kimim, nimang, ayrimlaringiz, hammang, o‘zingiz, bilganimiz, o‘tirishing, yozishim, biring, ikkalang, bolasi, obro‘yi
5-mashq. UGMsi «oldingi so‘zni keyingi so‘zga tobelantirib bog‘lash» bo‘lgan kelishik shakllarida oraliq va hususiy grammatik ma‘nolarni aniqlang. Har bir kelishik shaklining grammatik ma‘nosi, shakli, turli qurshovlardagi ma‘no ko‘rinishlari, o‘zi qo‘shilgan so‘zni qanday so‘zlarga tobelab bog‘lashi, ma‘noviy va vazifaviy imkoniyatlariga ko‘ra ziddiyatlarini chizmaga tayangan holda izohlang.
6-mashq. Birikmalardagi kelishik shakllarini ko‘makchilar va boshqa ma‘nodosh kelishik shakllari bilan almashtirib ko‘chiring. Ma‘no va vazifadagi farqlarni izohlang.
Akamni gapirmoq, o‘qishdan gapirmoq, telefonda gaplashmoq, ukamga olmoq, kelganiga xursand, bilmaganidan uyalmoq, bolalardan beshtasi, yo‘lda adashmoq, shu teshikka ho‘kiz siqqaniga ishonmoq, oshdan oling, maktabga ketmoq, mehr-muhabbatga to‘ymoq, gapingizga tushunmoq, paxtazordan o‘tmoq, yurakdan tabriklamoq, quvonchdan yorishmoq, mehnatda qotgan, mehnatdan charchamoq,
7-mashq. Gaplar tarkibidagi soddalashgan kelishik shakllarini ko‘chiring. Qaysi kelishik shakllari soddalashishga uchragani va qanday tarixiy qolip hosilasi ekanligini aniqlashtiring.
1. Mening bolalarim bekorga o‘lib ketadiganlardanmas. (O‘.H.) 2. Kunda shu yerdasiz. 3. Birdan uning rangiga qon yugurdi. 4. Tezda yetib keling. 5. Shoshmang, birga ketamiz. 6. Sizni pastda kutaman. 7. Qo‘qqisdan qilingan hujum hammani esankiratib qo‘ydi. 8. Aftidan, u mendan xafa. 9. Yaqinda televizorda u haqda ko‘rsatuv berishdi. 10. Birdan berilgan savoldan u shoshib qoldi. 11. Birrovga o‘tib kelishini aytib ketdi. 12. Oldin bolani zimdan kuzatdi.

8-mashq. Matnni ko‘chiring. Kelishik shakllarining gapni shakllantirishdagi o‘rnini izohlang. Har bir kelishik shaklining semantik va sintaktik vazifasini yoriting.
Hikoyat
Ummon sohilida savdo ishlari bilan shug‘ullanib, dengiz savdosida boyishni ko‘zlagan savdogarlar ko‘plab uchraydi. Ular pastkash g‘avvoslarga besh-o‘n dirham berib, katta foyda umidida bo‘ladilar. O‘z jonlarini yuz ranj o‘tiga duchor qilgan bu g‘avvoslar dengiz qa‘ridan sadaf izlaydilar. Agar ular topgan sadaf ichida xoh ming dona bo‘lsin, hoh podsholar tojini bezovchi duri shohona bo‘lsin, baribir bu g‘avvosga haq to‘laganning mulki hisoblanadi. Savdogar ana shu tarzda haqiqiy gavharni qo‘lga kiritadi, g‘avvos esa arzimaydigan bir-ikki chaqaga ega bo‘lib qolaveradi.

G‘avvos-ku, oz bo‘lsa-da, o‘z haqini oladi, ammo sen bechoraga o‘sha ham yo‘q. It kabi suyak bilan nafsingni to‘q tutib yuraverasan. Oqil bo‘lsang, bunday behuda so‘z aytma, chunki bu so‘zlaring boshdan-oyoq haqiqatga xilofdir. («Lison-ut tayr»dan)

9-mashq. Ko‘chiring. Gap markazi – kesimni shakllantirayotgan tasdiq/inkor, shaxs-son, mayl/zamon shakllarini aniqlang. Tuslovchi qo‘shimchalar sintagmatikasiga e‘tiboringizni qarating. Mazkur shakllarning qaysi turkum so‘zlari bilan qo‘llanayotganligiga diqqat qiling.
1. Qalbni davolamay turib, dardni davolab bo‘lmaydi. (Suqrot) 2. Harakat va piyoda yurish miyaga turtki berib, fikrni ishga soladi. (J.J.Russo) 3. Yana kelding, munisam bahor. 4. Mukammal ko‘rmoqchi bo‘ldik dunyoni, Yetuk bo‘lolmadik o‘zimiz biroq. (A.O) 5. Hozir ancha yaxshiman. 6. Sen har doim birinchisan. 7. O‘shanda men 16 yoshda edim. 8. Opajon, endi tuzukmisiz? 9. Hammasiga aybdor o‘zimman. 10. Nido bergin, qaydasan, sharpangga quloq tutdim, Sirli tushlar ko‘rib men bor dunyoni unutdim. (A.O.) 11. Sen beshik emassan, dorsan, tabiat, Sen ona emassan, jallodsan, dunyo!.