Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o„zbek tili va adabiyoti universiteti

Savol va topshiriqlar: 
1.Internet 
orqali 
kompyuter 
lingvistikasi 
bo‗yicha 
xalqaro 
konferensiya materiallarini o‗rganing. 
2. Kompyuter lingvistikasiga oid xorijdagi tadqiqotlarni tasniflang. 
3. Avtomatik tarjima muammosiga doir izlanishlar haqida ma‘lumot 
bering. 
1
VI International Conference on Computer Processing of Turkic Languages. –Tashkent, 
2018.www.turklang.uz, www.navoiy-uni.uz, www.complinglab.uz. 

---

40 
4.O‗zbek tilshunosligidagi kompyuter lingvistikasiga oid tadqiqotlarga 
tavsif bering. 
5.Kompyuter lingvistikasi fanini rivojlantirish uchun xizmat qiladigan 
takliflaringizni bayon eting. 
6. Komyuter lingvistikasining shakllanish tarixini yoriting. 
7. Kompyuter lingvistikasining milliy til taraqqiyotidagi o‗rnini 
klaster usulida tasvirlang. 
3-§.
“KOMPYUTER LINGVISTIKASI”NING MATEMATIK 
MANTIQ VA BOSHQA SOHALAR BILAN ALOQADORLIGI 
 
Reja: 
1. Kompyuter lingvistikasida mantiqiy birliklar va tushunchalarning 
o‗rni. 
2. Grammatikaga mantiqiy yondashuv. 
3. Semiotika va informatsiya nazariyasida tilning kod sifatidagi 
talqini. 
4. Algoritm
 
– dasturlash asosi. 
Asosiy tushunchalar:
mantiq, mantiq funksiyalari, grammatika, 
semiotika, algoritm, tilshunoslikda matematik metodlardan foydalanish, 
matematik mantiq, mulohazalarni hisoblashning formal nazariyasi, 
“uchinchisi mustasno” qonuni, oraliq uchinchi, dialektik mantiq, 
konyunksiya, 
dizyunksiya, 
implikatsiya, 
ekvivalensiya, 
lingvistik 
protsessor, tabiiy tilli interfeys, semantika, pragmatika, kod, kodlash, 
dekodlash, denotat, signifikat, algoritmik tillar, translyator dasturlar 
(kompilyatorlar). 
Tilni algoritmik jihatdan tasvirlash jarayoni matnni analiz va sintez 
qilishni taqozo etadi. Bu esa ―mazmun – matn‖ muammosi faqat sof 
lingvistik muammo bo‗lib qolmay, balki matnni bir qator logik-matematik 
interpretatsiya qilish (sharhlash) jarayonini ham taqozo etuvchi murakkab 
muammo ekanligini ko‗rsatadi. Bu jarayonlarning barchasi matematik 
mantiq (logika) elementlari bilan aloqadordir.
1 
Mantiq, 
grammatika, 
semiotika 
va 
algoritm 
kompyuter 
lingvistikasining muhim omillari hisoblanadi. Ular til va nutqning 
funksionallashuv jarayonini anglashda hamda lingvistik muammolarni 
avtomatik hal etish tizimini yaratishda asos bo‗lib xizmat qiladi. Mantiq, 
grammatika, semiotika va algoritm bir-biri bilan chambarchas bog‗liq 
1
Йўлдошев Б.
Компьютер лингвистикаси. – Самарқанд, 2009. – Б.17

---

41 
tushunchalar bo‗lib, ular kompyuter lingvistikasi masalalari doirasida bir-
birini to‗ldiradi, taqozo etadi. 
Matematik mantiq, dastlab, tabiiy fanlarda qo‗llanib keldi,
keyinchalik u gumanitar sohalarga ham tatbiq etildi. Mantiq – muhokama 
yuritishning qonun-qoidalari, usullari va formalari haqidagi fan bo‗lib, 
unda tushuncha, hukm, xulosa chiqarish kabi mantiqiy jarayonlar 
o‗rganiladi.
 
Demakki, har bir fan mohiyatida u yoki bu ma‘noda mantiqiy 
tushunchalar amal qiladi. 
Mantiq dastlab Qadimgi Xitoy va Hindistonda miloddan avvalgi V 
asrda grammatika bilan uzviy bog‗liq holda shakllana boshladi. Miloddan 
avvalgi IV asrda Qadimgi Yunonistonda mantiq mustaqil fan maqomiga 
ega bo‗ldi. Bu hodisa yunon faylasufi Aristotel nomi bilan bog‗liq, u 
mantiq fani asoschisidir. Olim ―Organon‖
 
(bu so‗z ―qurol‖, ―vosita‖ 
ma‘nolarini anglatadi) asarini yozib, tafakkur qonuniyatlarini birinchi 
bo‗lib tushuntirdi, deduksiya nazariyasini – mantiqiy xulosa chiqarishning 
formal xarakterga ega ekanligini ko‗rsatdi, mantiqni fikrlash quroli sifatida 
tavsifladi. Aristotel nominativ (otli) ifodalarning mantiqini ishlab chiqdi. 
Keyinroq Aristotel izdoshlari va stoiklar maktabi vakillari jumla mantiqini 
yaratdilar.
1
Aristotel ta‘limoti Farobiy, Beruniy, Gegel, Frege, Leybnis 
kabi buyuk olimlar tomonidan davom ettirildi. Mantiq fani turli 
yo‗nalishlarda rivojlana boshladi. Dastlab formal mantiq yuzaga keldi, 
unda hodisalar faqat formal asosda tushuntiriladi. Bu yo‗nalishda 
uchinchisi mustasno
qonuni amal qiladi. Unga ko‗ra, bayon qilingan ikki 
zid fikrdan biri to‗g‗ri, boshqasi noto‗g‗ri, lekin uchinchi holat bo‗lishi 
mumkin emas. Bu qonun «A –V dir yoki V emasdir» formulasi orqali 
beriladi. Ko‗p yillar davomida ushbu qarash to‗g‗ri, deb baholab kelindi. 
XVIII – XIX asrlarda falsafada hodisalarni doimo rivojlanish va 
o‗zaro ta‘sirda o‗rganuvchi dialektik ta‘limot mantiqqa ham ta‘sir ko‗rsata 
boshladi. Natijada dialektik mantiq yo‗nalishi yuzaga keldi. Bu 
yo‗nalishga nemis faylasufi Georg Vilgelm Fridrix Gegel asos soldi. U o‗z 
qarashlarini 4 jildli ―Mantiq fani‖