Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti umumiy huquqshunoslik

2. Davlat va huquqning paydo bo'lishi. 

   

Jamiyat  turli  ijtimoiy  –siyosiy  institutlarga    bo'linadi.  Jamiyatning  birinchi 

tabiiy  bo'g’inini  tashkil  etgan  institut  -  oiladir.  Oila  tabiiy  qonunga  ko'ra    tashkil 

topadi,  qon-qarindoshchilik  munosabatlari  asosida  amal  qiladi.  Urug’  bir  necha 

oilaning  qon-qarindoshchilik  asosida  birlashishi  va  mulkni  idora  qila  olishi, 

umumiy,  qarindoshchilik  qoidalari  asosida  tashkil  topishi  bilan  harakterlanadi. 

Jamiyat  taraqqiyotida  bir  necha  urug’larning  qo'shilishi  bilan  qabila,  keyinchalik 

umumiy til, urf-odat kabi birlik asosida millat kelib chiqdi. 

    

Siyosiy  institutlarning  eng  dastlabkisi  –  davlat  bo'ladi.  Jamiyat  taraqqiyoti 

natijasida  davlat  bilan  birga  bugun  ko'plab  nodavlat  tashkilotlar:  kasaba 

uyushmalari, siyosiy partiyalar, turli –tuman ijtmoiy tashkilotlar yuzaga keldi. 

    

Davlat  va  huquqning  kelib  chiqishi  to'g’risidagi  nazaryalar  orasida  yetakchi 

o'rindi  tabiiy  huquq  nazariyasi  egallaydi.  Uning  tarafdorlari  G’arbiy  Yevropa 

olimlari  D  Lokk,  T  Gobbs,  G  Grosiy,  B  Spinoza  va  boshqalar.  Tabiiy  huquq 

nazariyasi  tarafdorlari   ikki  huquqning   mavjudligini: tabiiy  huquq  va  insoniy  yoki  

kitoblarda pozitiv  huquq deb yuritiladigan huquqning mavjudligini  e'tirof etadilar. 

---

 

47 

                                    3. Davlat va huquqning shakllari 

     

Davlat shakli uch tarkibiy qismi - boshqaruv shakli, davlat tuzilishi shakli,va 

siyosiy idora usuli birlikda  olingan  siysiy jamiyat tashkiloti tushuniladi. 

     

Boshqaruv  shakli-  konkret  davlatda  davlat  hokimyatini  tashkil  etishi 

usullarining majmuidir. U davlatning Oliy va markaziy  organlari tarkibi vakolatini 

, shu organlarni  tashkil etish tartibini unda oddiy halq ishtiroki darajasi, bu organlar 

vakolati  muddatlarini ko'zda tutadi. 

     

Boshqaruv shakli: Monarxiya va Respublikaga ajraladi. „Monarxiya”atamasi 

(„monos”-  bir,  „arxe”-hokimyat)  yunoncha  so'z  bo'lib,  „yakka  hokimlik”  „yagona 

hukumdor”  ma'nolarini  bildiradi  .Monarx  davlatning  jonli  timsoli  bo'lib,  tashqi  va 

ichki  siyosat  bobida  davlat  boshlig’i  sifatida,  halq  vakili  ,millat  „atamasi”  sifatida 

maydonga chiqadi. Fransiya qurollaridan biri: «davlat mening o'zimman» deb bejiz 

aytmagan. 

Monarxiya  mutloq  va  cheklangan  monarxiyaga    bo'linadi:  Mutloq  monarxiya 

shaklidagi  boshqaruvning  asosiy  belgisi  monarxiyaning  to'la  hokimyatni  

cheklaydigan  biron  –bir  davlat  organining  yo'qligidir.  Cheklangan  monarxiya 

tabaqaviy-  vakillik  (feodalizim  davrida  )  hamda  konstitutsiyaviy  monarxiyaga 

bo'linadi.  

      

Konstitutsiyaviy  monarxiya dualistik va parlamentlik monarxiya (kapitalizim 

davrida ) ko'rishishlariga egadir. 

     

Boshqaruv  dualizmi  (ikki  taraflamaligi)  shundan  iboratki,  misol  uchun 

monarx  feodallar  manfaatlarini,  parlament  esa,  burjuaziya  va  boshqa  tabaqalar 

manfaatlarini  ifodalaydi.  Bunday  boshqaruvga  Prussiya,  Italiya,  Ruminiya, 

davlatlari misol bo'ladi,(o'tmishda xozir mavjud emas). 

    

Parlamentlik  monarxiya  mamlakatlari  (xozirgi  Angilya,  Belgiya,  Norvegiya, 

Shvesiya)da  qirol  shohlik  vazifasini  o'tasa-da,  mamlakatni  to'la  ma'noda 

boshqarolmaydi.  Hukumat  parlament,  tomonidan  saylovlarda    ko'p  ovoz  olgan 

muayyan partiyalar vakillaridan  iborat qilib shakllantiriladi…. 

    

Respublika  (lotincha-  halq  ishi  )  –  davlat  hokimiyati  aholi  muayyan 

muddatga  saylab  qo'yadigan  organlar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  boshqaruv 

shaklidir.  Respublika  shakli  quldorlik  sharoitlaridayoq  namoyon  bo'la  boshlagan. 

---

 

48 

Demokratik Respublika Afina davlatida (eramizgacha V-IVasrlar) mavjud bo'lgan. 

Buni  jamiyatning  ijtimoiy  tarkibi,  quldorlikning  shu  yerga  xos  xususiyati  ,  ya'ni 

ozod  afinaliklarni  qulga  aylantirishning  istisno  etilganligi,  quldor  jamoalar 

bo'lganligi,  davlat  boshqaruvining  samarali  tizimi  mavjudligi  bilan  izoxlash 

mumkin edi. 

   

Kapitalizim 

davri 

parlamentar 

respublika 

hamda 

prezidentlikning 

respublikalarini vujudga keltirdi. 

Boshqaruvning  aralash  shakllari    ham  uchraydi.  M:  Parlament  prezidentlik  shakli. 

M: Fransiya