Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti sh. A. Aminjonov, E. N. Nuritdinnov

Qalqonsimon oldi (yokl yon) bezlari

Bular qalqonsimon bezning orqa yuzasidagi ikki juft bezdir. Ba`zan ular shu bez yoki bo‘qoq bezi to‘qimasqda, shuningdek, perikard sohasida joylashgan bo‘ladi. Qalqonsimon bez oldidagi bezchalarning hujayralari paratgormon ishlab chiqaradi, u qalqonsimon bez gormoni-tirokal’tsitonin bilan birga qonda kal’tsiy va fosfor miqdorining doimiyligini saqlab turadi.

Qalqonsimon oldi bezlari sekretor hujayralarining funktsiyasi etarlicha bo‘lmaganda skelet muskulaturasi, jumladan qorin, diafragma muskullari, kovurg‘alararo muskullar tortishib-qisqarishi kuzatiladi. Bolalarda aksariyat hiqildoq muskulaturasi spazmasi paydo bo‘lib, buning natijasida nafas etishmovchiligi va asfiksiya rivojlanadi.
Paratgormon ortikcha ishlanganda ayniqsa suyaklarda va buyrakda o‘ziga xos o‘zgarishlar ro‘y beradi. U suyaklarga ta`sir etib, suyak hujayralari aktivligini oshiradi, natijada fosfat va kal’tsiy suyaklardan suyak to‘qimasidagi qonga o‘tib, fosfor-kal’tsiy birikmalari zaiflashadi, bu suyak to‘qimasining tolali to‘qima bilan almashinuviga, suyaklarning yumshashiga, qiyshayishiga va sinishiga sabab bo‘ladi.
Bo‘qoq bezi

Bo‘qoq bezi - (ayrisimon bez, timus) 2 bulaqdan iborat bo‘lib, traxeya ustida to‘sh suyagining orqasida joylashgan. Pastki chegarasi perikard ustidan o‘tadi. Bez embrional rivojlanishning 6-haftasida shakllana boshlandi va balog‘atga etish davriga kelib, massasi 20-37 g bo‘ladi, so‘ngra qayta rivojlanib, uning faoliyat ko‘rsatadigan to‘qimasi biriktiruvchi to‘qima va yog‘ bilan o‘rin almashinadi. 75 yoshga kelib, to‘qima massasi atigi 6 g ni tashkil etadi.

Ayrisimon bezda po‘st va miya qavatlari bo‘ladi. Birinchi qavatda mayda limfotsitlar zich joylashgan, ikkinchisida ular kamroq bo‘lib, asosan duksimon xujayralarni (Gassal’ tanachalarini) tashkil qilib, ular limfotsitlarning etilishini quvvatlab turadi.
SHunday qilib, ayrisimon bez limfotsitlarning etilgan shakllari hosil bo‘lishini ta`minlab organizmning immunologik himoya reaktsiyalarida ishtiroq etadi, hujayra immunitetining markaziy bo‘g‘ini hisoblanadi.
Ayrisimon bezning tug‘ma egishmovchiligida yoki buyrak usti bezlari po‘stlog‘ining gipofunktsiyasi etishmovchiligida gipofiz, o‘sish gormonlari, qalqonsimon bez gormonlari ortiqcha ishlanganda yuqumli va teri kasalliklariga moyillik paydo bo‘ladi, organizmning stress sharoitda (jismoniy shikastlanish, sovuq vanna, intoksikatsiya va hokazolarda) himoyalanish xossalari pasayib ketadi.