Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maqsudov asliddin murodovich

II.3. Podsho Rossiyasi mustamlakachilik zulmiga qarshi milliy ozodlik 
harakati 
Podsho Rossiyasining Turkistonda joriy etgan ma’muriy- boshqaruvi tizimi 
xalqning boshiga solingan siyosiy sirtmoq bo’ldi. Bosqinchilar avvalo, Turkiston 
boyliklarini talon-taroj qildi, so’ngra o’lkani xom-ashyo bazasiga aylantirib 
iqtisodiyotni o’z manfaatlari yo’lida jilovlab oldi. Og’ir soliqlar, g’ayriqonuniy 
majburiyatlar aholini tobora qashshoqlashtirib bordi. Mustamlakachilar mahalliy 
aholining milliy qadriyatlari, urf-odatlarini oyoq osti qilardi, ma’naviy zug’um 
kuchayib borardi. Rossiya Turkistonni o’z mustamlakasiga aylantirgach, uning 
siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy-madaniy zulmi kuchayib bordi. Chorizmning 
mustamlakachilik zulmiga qarshi xalqning noroziligi, nafrati oshib bordi, 
qo’zg’olon ko’tarishiga sabab bo’ldi. Qo’zg’olonlarning harakatlantiruvchi kuchi 
dehqonlar, shahar hunarmand-kosiblari, kambag’allar bo’ldi. Bu harakatlarda 
vatanparvar ruhoniylar, milliy g’ururini yo’qotmagan boy zamindorlar ham 
ishtirok etdilar. 1879-yilda 600 ga yaqin g’alayonchi Farg’ona viloyat boshqarmasi 
binosini qurshab olib, harbiy gubernatordan Marg’ilon tumanidan olinayotgan 
soliqlarni kamaytirishni talab qiladi. G’alayonchilar avzoidan cho’chigan, 
vaziyatning jiddiyligini anglagan viloyat harbiy gubernatori bo’lajak katta 
janjalning oldini olish maqsadida xalqqa yon bosib, ularning talablarini o’rganib 
chiqishga va’da beradi va g’ayriqonuniy soliq yig’uvchilarni aniqlab, ularni ishdan 
chetlashtirishga majbur bo’ladi. 1880-1883-yillarda mustamlakachilik zulmiga 
qarshi qator chiqishlar bo’lib o’tdi. Xo’jand, O’ratepa, Namangan, O’sh va 
Chustda ko’tarilgan qo’zg’olonlar bunga misol bo’la oladi. Manbalarda 1885-
1892-yillarda Farg’ona viloyatida xalqning 205 marta siyosiy chiqishlari, 
harakatlari ko’tarilgani qayd etilgan. Farg’onadagi vaziyatdan cho’chigan viloyat 
harbiy-gubernatori Vrevskiy aholidan ko’z-quloq bo’lib turish uchun Markaziy 
hukumatga maxfiy siyosiy polisiya xizmatini tashkil etish taklifini ilgari suradi. U 
Farg’ona viloyatining har bir tumanida maxfiy ayg’oqchilar tarmog’ini vujudga 
keltirish uchun o’z ixtiyoridagi mablag’dan foydalandi. O’lkaning oliy harbiy-
siyosiy doiralari tobora kuchayib borayotgan norozilik to’lqinini pasaytirish uchun 
ta’sirchan vosita izlay boshladi. Qurolli kuchlar va polisiya xizmatini kuchaytirish 
tadbirlari uchun bir-yilda 5,5 mln. so’m sarflanardi. Holbuki, undan ham muhim 
hisoblangan temir yo’l uchun bor yo’g’i 190 000 so’m ajratilganini hisobga olsak, 
podsho hukumatining xalq harakatidan naqadar xavotirga tushgani aniq bo’ladi.
26