Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

 
Konstantin Dimitriyevich Ushinskiy 
Mashhur rus pedagogi, rus pedagogikasi va xalq maktablarining  asoschisi, «rus 
o’qituvchilarining o’qituvchisi» Konstitantin Dmitriyevich Ushinskiy 1824-yilning 19 
fevralida Tula shahrida tug’ildi. 
Ushinskiy  9  yoshga  qadar  oilasida  tarbiyalanib,  savod  chiqardi.  So’n-gra 
Novgorod-Seversk  gimnaziyasiga  o’qishga  kirib,  uni  1840-yilda  muvaffaqiyatli 
tamomladi. o’sha yili Moskva dorilfununining yuridik fakultetiga o’qishga kirdi va 

---

 
169 
mashhur professori Redkinning bevosita rahbarligi ostida ta’lim oldi. 
Ushinskiy  22  yoshida  yaroslav  liseyiga  kameral(yuridik)  fanlar  professori 
vazifasini  bajaruvchi  sifatida  xizmatiga  kirdi  va  ish  boshladi.  U  uch  yillik  dastlabki 
pedagoglik faoliyatida katta iste’dod yegasi yekanini namoyish yeta oldi. Shuningdek, 
Ushinskiy zo’r ishtiyoqbilan o’qituvchilik ishini olib borib, talabalarga astoydil bilan 
bilim  berib, ularda ilm-fanga nisbatan  qiziqish  uyg’otdi,  yeng  muhimi, o’z  halqi  va 
ona  yurtini  jondan  sevish,  ardoqlash  hamda  vijdonan  halol  mehnat  qilishga  daVat 
yetdi.  Bu  yosh  va  iste’dodli  professorning  mazmunli  ma’ruzalarini  lisey  talabalari 
maroq bilan tinglar yedilar. 
K.D  .Ushinskiy  pedagoglik  faoliyatini  ilmiy-ijodiy  ish  bilan  birga qo’shib  olib  bordi. 
1848-yili uning birinchi ilmiy asari  -  «Kameral fanlarni o’qitish haqida» nashx qilindi. 
Bu  asarda  Ushinskiy  oliy  o’quv  yurtlaridagi  mavjud  o’qitish  tizimiga  nisbatan 
tanqidiy  yondoshadi.  Ularga  hukumat  tomonidan yerkinlik berilishini talab yetib, 
o’qitish  tizimini  yaxshilashga  oid  yirik  uslubiy  rauammolarni  hal  yetish  yo’llarini 
ko’rsatib berdi. 
Ushinskiyning  ilm-fanni  demokratik  tarzda  targ’ib  yetishi  reaksion  doiralarga 
ma’qul  tushmadi.  1849-yil  sentyabrda  Ushinskiy  va  uning  do’stlari  siyosatda 
shubhali,  hukumatga  ishonchsiz  kishilar  sifatida  1949-yil  liseydan  chetlatildi. 
Shundan  so’ng  K.D.Ushinskiy  Peterburgga  ko’chib  borib,  ichki  ishlar  vazirligiga 
kichik amaldor vazifasida ishlash-ga to’rt yil majbur boldi ishladi. 
Ushinskiy  faqat  1854-yildagina  Yaroslavl  liseyi  sobiq  direktorining  tavsiyasi 
bilan Gatchino institutida til-adabiyot va qonunshunoslik o’qituvchisi bo’lib ishga 
kiradi  va  tez  fursatda  shu  institutning  sinflar  inspektori  vazifasiga  ko’tariladi. 
Ushinskiyning  pedagogik  faoliyati  tom  ma’nosi  bilan  ana  shu  vaqtdan  boshlandi. 
U  1859-yilda  Smolniy  institutining  sinflar  inspektori  vazifasiga  tayinlanib, 
unga  shu  institutning  juda  achinarli  holga  tushib  qolgan  ilmiy  bo’lim  ishlarini 
tartibga  solish  vazifasi  yuklandi.  Ushinskiy  bu  ishni  puxta  bajarib,  pedagoglik 
jarayonni  uyushtirish  sohasida  katta  qobiliyat  sohibi  yekanini  ko’rsatdi.  Shu  bilan 
birga  uning  pedagogika  masalalariga  bag’ishlangan  va  muntazam  chop 
yetilayotgan nazariy tadqiqotlari uning faqat  amaliyotchi yemas, balki o’z ixtisosi 
bo’yicha kuchli nazariyotchi yekanligini namoyan yetdi. 
Ushinskiyning  pedagogik  faoliyatiga  soya  soluvchi  (1862-yil)  imzosiz  xat  uni  o’z 
ishini to’xtatishga majbur qildi. Bu xatda u go’yo siyosiy jihatdan ishonchsiz kishi, deb 
ayblangan  yedi.  Buning  oqibatida  u  chet  yellardagi  xotin-qizlar  maorifining  yo’lga 
qo’yilishini  o’rganish  va  pedagogikadan  darslik  yozish  uchun  o’z  vatanidan 
ketishga  majbur  bo’ldi.  U  xorijiy  mamlakatlarda  yurgan  davrida  o’zining  butun 
kuch-g’ayratini  ta’lim-tarbiyaga  doir  asarlar  yozish  va  ularni  chop  yettirishga 
yo’naltirdi.  Natijada, 1861-yili uning I - II o’quv -yillari uchun «Ona tili» darsligi 
nashr  yetildi  va  unga  «Muallimlar  uchun  qo’llanma»  degan  metodik  asari  ilova 
qilindi. 1870  -yili  yesa  III  o’quv  -yili  uchun  ham  «Ona  tili»  darsligi  bosilib  chiqdi. 
Bundan  tashqari,  Ushinskiyning  pedagogika  sohasidagi  asosiy  nazariy  asari 
hisoblangan  «Inson  —  tarbiya  predmeti  sifatida»  («Pedagogik  antropologiyadan 
tajriba») nomli asari ayrim jildlarga boiinib nashr qilina boshladi. 1867 -yili bu asarning 
I  jildi,  1869  -yil  II  jildi  bosilib  chiqdi.  Ushinskiy  bu  kitobning  hamma  jildlarini 
qisqartirib  ingliz  tiliga  tarjima  qilish  maqsadida  uchinchi  jild  ustida  zo’r  g’ayrat 

---

 
170 
bilan ishlay boshladi. Afsuski, bu ishni tamomlash unga nasib bo’lmadi. U Qrimda 
davolanish  paytida  qattiq  shamollab  1870  -yil  21  dekabrda  Odessada  zotiljam 
kasalidan vafot yetdi. 
K.D.Ushinskiyning  pedagogika  nazariyasi  xalqchillik  g’oyasi  asosiga  qurilgan. 
Ushinskiy  xalqchillik  deb  har  bir  xalqning  o’ziga  xosligini  tushunar  yediki,  bu 
o’ziga  xoslik  o’sha  xalq  yashashi  va  mehnat  qilishi  lozim  bo’lgan  tarixiy 
taraqqiyot, geografik va tabiiy sharoitlar bilan ifodalanadi. 
U  «Ijtimoiy  tarbiyada  xalq  ruhi»  sarlavhali  maqolasida  tarbiyaning  xalqchillik 
ruhida  bo’lishi  kerakligini  aytib,  boshqa  xalq  pedagogikasini  mexanik  suratda  rus 
tuprog’iga ko’chirishni aqlga mutlaqo muvofiq yemasligini ta’kidlaydi. 
Ushinskiy  tarbiyada  xalq  ruhining  yeng  yaxshi  ifodasi  ona  tili  yekanligiga, 
rus  bolalarini  o’qitishda  rus  tili  asos  boiishligini,  boshlang’ich  maktablardagi  ta’lim 
ham bolalarni rus tarixi, Rossiya geografiyasi va uning tabiati bilan tanishtirmog’i 
lozimligini uqtiradi. 
Ushinskiy  o’zining  «0na  tili»  sarlavhali  maqolasida  «Xalq  tili—uning  qadim 
zamonlardan  boshlanuvchi  bugungi  ma’naviy  hayotining  yeng  yaxshi,  hyech 
qachon  so’lmaydigan,  doimo  yangidan  ochilib  yashnab  turadigan  gulidir.  Butun 
xalq  va  uning  vatani  til  bilan  ttrikdir!  bularning  hammasi  xalq  ijod  yetgan  til  orqali 
ifodalanadi!  Xalq  avlodlari  birin-ketin  yashab  o’taveradi,  ammo  har  bir  avlod 
hayotining  natijalari  keyingi  avlodlarga  til  orqali  meroc  bo’lib  o’tadi.  Har  bir  avlod 
o’z  his-tuyg’ularini,  tarixiy  voqyealar,  diniy  ye’tiqod,  maslak  natijalarini,  boshidan 
kechirgan  qayg’u  va xursandcbiliklarini ona tili xazinasiga qo’shadi!  Til  yeng  jonli, 
yeng boy va mustahkam aloqa vositasi bo’lib, xalqning yashab o’tgan, yashayotgan 
va  kelajakda  yashaydigan  avlodlarini  bir-birlari  bilan  chambarchas  bog’laydi, 
ularning ulug’, tarixiy, jonli bir butunga aylantiradi. Til bor yekan, xalq ham bor, 
xalqning  hayot  yekanligini  til  orqali  bilish  mumkin.  Til  xalqning  hayotidir.  Xalq 
tili  yo’qolganida  xalqning  o’zi  ham  yo’q  boladi»,  —  deb  uqtiradi.  Ona  tili—
Ushinskiyning  fikricha  —  na  kitob,  na  maktab  bo’lmagan  vaqtda  ham  xalqni 
o’qitgan yeng yaxsbi ustozdir.