Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti maktabgacha ta

 
Munavvar Qori Abdurashidxon o’g'li (1878—1931) 
Munavvar  qori  Abdurashidxon  o’g’li  Turkiston  tarixida  milliy  maorif  va 
madaniyat,  ijtimoiy-siyosiy  sohada  tub  burilish  yasagan,  jadidchilik  harakatining 
tashkilotchilaridan biri bo’lgan. 
U  o’z  millati  fidoyisi  sifatida  Turkiston  musulmon  xalqlari  milliy-ozodlik 
harakati rivojiga katta hissa qo’shdi. 
Abdurashidxon  Sotiboldixon  Olim  o’g’li  Munawar  qori  1878-yili  Toshkent 
shahrining  markaziy  dahasi  —  Shayx  Xovand  Tahurning  Darxon  mahallasida 
mudarris  Abdurashidxon  va  Xosiyat  otin  oilasida  dunyoga  keladi.  U  etti  yoshida 
otasidan ajraydi. Dastlabki talimni onasi  Xosiyat otindan oladi, xat-savodi chiqgach, 
o’sha  davrdagi  yirik  maktab-dorlardan  biri  —  Usmon  domlada  o’qiydi,  so’ng 

---

 
120 
Toshkentdagi Yunusxon madrasasida tahsil ko’radi. Biroq, o’sha davrda o’rta Osiyoda 
ilm markazi Buxoro edi. Shuning uchun u 1898 -yili Buxoroga borib, madrasalardan 
birida  tahsil  ola  boshlaydi.  Ammo  ko’p  o’tmay,  moddiy  qiyinchiliklar  tufayli 
Toshkentga  qaytib  keladi  va  Darxon  masjidida  imomlik  qiladi.  Shu  davrda 
Toshkentda  ham  jadidchilik  harakati  kuchayib  boradi.  Mu-navvar  qori 
taraqqiyparvarlar safiga qo’shilib, tezda uning yo’lboshchisiga aylanadi. U ayniqsa 
Ismoilbek  G’aspiralining  «usuli  savtiya»  maktabiga,  chor  hukumati 
mustamlaka o’lkalardagi aholini qanday ma'naviy-madaniy uzlatda saqlagani va 
undan qutulish choralari  haqidagi fikrlariga havas va ixlos bilan qaraydi. Chunki 
bu  davrda  birinchidan,  eski  arab  va  fors  maktabi  uslubida  faoliyat  ko’rsatuvchi 
ibtidoiy  maktablar,  madrasalarning  o’quv-pedagogika  ishlari  ancha  es-kirib 
qolgandi. Ikkinchidan, chor hukumati Turkiston o’lkasida maorif ni rivojantirmaslik 
uchun  astoydil  harakat  boshlab  yuborgandi.  o’lka  aholisini  ruslashtirish  siyosati 
birinchi o’rinda turardi. 
Pirovard  maqsad  millatni  yo’q  qilishdan  iborat  bu  ma'naviy  tajovuzni,  ayniqsa, 
O’zbek  ziyolilari  har  qadamda  sezib  yurishgan  va  his  qilishgan.  Bundan  tashqari, 
mustamlakachilar Turkistonga och nazar bilan qarab, uning boyliklarini shafqatsiz 
tashiyotganliklari,  milliy-ozodlik  harakatlarini  qonga  botirayotganliklari  faqat 
oddiy  mehnatkashlarning  emas,  balki  boylar  va  ziyolilarning  ham  ko’zini  ochib 
borayotgan  edi.  Xalqni  bu  balolardan  faqat  maktab  ta'lim-tarbiyadagi  keskin 
islohotlar qutqara olardi. Shu bois, Munavvar qori rus-tuzem maktablariga qarshi o’z 
yangi maktablarini ochishga ahd qildi. 
Shunday  qilib,  Munavvar  qori  1901-1904-yillari  Toshkentda  «usuli  savtiya» 
maktabini  ochadi,  ayni  vaqtda  maktabda  imomlik  ham  qiladi.  1906-yili  esa,  yangi 
usul  maktabi  sohasidagi  faoliyatini  o’z  uyining  tashqari  hovlisida  davom  ettiradi, 
oradan ko’p vaqt o’tmay maktab uchun ikki  xonali qo’shimcha bino qurdiradi. Qisqa 
muddat ichida bu maktab dovrug’i ortadi, bolalar soni ko’payib ketadi. Natijada qori 
akaga hammahalla bo’lgan Buvaxon to’ra Poshshaxon o’g’lining tashqi hovlisida 
ham maktabning ikki sinfli sho’basi ochiladi. Bu erda 1-, 2-sinflarni bitirgan bolalar 
o’qishni Munavvar qori hovlisida davom ettirganlar. 
1913-1914  o’quv  yilida  maktabda  yuqori  sinflar  (5-  va  6-sinflar)  ochiladi.  To’rtinchi 
sinfdan  rus  tili  ham  o’quv  fani  sifatida  o’rgatiladi.  U  maktabni  isloh  qilmay  turib, 
odamlarning ongida o’zgarish yasab bo’lmasligini yaxshi tushunib etgan edi. Munawar 
qori  farzandlarining  taqdiri  uchun  otalar  zimmasida  katta  mas'uliyat  borligini 
ta'kidlaydi. 
Munavvar  qori  maktab  tartib-qoidalariga  qat'iy  amal  qilishni  muallimlardan 
ham talab qilgan, bolalar bilan qo’pol muomalada bo’lishni, ularni  urish  va  jerkishni 
taqiqlagan.  U  bolalarga  beriladigan  jazo  va  tanbeh  demokratik  va  insonparvarlik 
ruhida bo’lishi lozim, deydi. 
Munavvar qori ziyoli yoshlarni chet elga yuborishni, u yerda ilm-fanni o’rganishni 
targ’ib qiladi. 
Munavvar  qori  1909-yili  Ubaydulla  Xo’jaev,  Abdulla  Avloniy,  Toshpo’latbek 
Norbo’tabekov,  Karim  Norbekov  va  boshqalar  bilan  hamkor-likda  toshkentlik  bir 
boyning  raisligida  «Jamiyati xayriya» tashkil  etadi.  Bu  jamiyat  orqali  qashshoq  va 
kasalmand kishilarga, o’quvchilarga yordam ko’rsatadi va bu bilan cheklanmaydi, u 

---

 
121 
Rossiya  va  Turkiyadagi  oliy  o’quv  yurtlariga  talabalar  yuborish  bilan  ham 
shug’ullandi.  Ayrim  ma'lumotlarga  qaraganda  shu  jamiyatning  yordami  bilan 
Mirmuhsin Shermuhamedov Ufadagi «Oliya» madrasasida o’qigan... 
Munavvar  qori  fors,  arab,  rus,  turk  tillarini  mukammal  bilgan,  ko’p  ulug’ 
adiblarning  asarlarini  mutolaa  qilgan.  Munavvar  qori  o’lkaning  qoloqligi  sababini 
axtarar ekan: «Bizning Turkiston mamlakati tuproq, suv va havo jihatidan eng boy 
mamlakatlardan  bo’la  turib,  na  uchun  o’zimiz  bundan  foydalana  olmaymiz?»  deb 
afsus-nadomatlar  qiladi.  «Mana,  ketma-ket  yetgan  bunday  savollarga  javob  bermak 
uchun  nodonlik  va  olamdan  xabarsizlik,  demakdin  boshqa  chora  yo’qdir.  Bu 
nodonlik va dunyodan  xabarsizlik balosidan qutilmak  uchun  avval  oramizda  hukm 
surgan buzuq odatlarning buzuqlig’ini bilmak va o’rganmak kerakdir», deydiu. 
U insonning ma'rifatli bo’lib, ko’zi ochilmaguncha, vijdoni uyg’onmasa - na o’zini, 
na xalqining erkini muhofaza qila olishini, bu iymonsizlik ekanini o’z asarlarida ifoda 
etadi.  «So’nggi  ikki  yil  ichida,  -  deydi  u,  -Turkiston  xalqining  boshina  kelgan 
falokatlar  har  biri  yolg’iz  nodonlik  va  maorifsizlik  orqasidangina  bo’lganligi  har 
kimga malumdir. Kelajakda bunday falokatlardan qutulmoq va Turkiston xalqi tilagan 
ravishda  idora qilmoq  va  dushmanlardan  saqlamoq  yolg’iz  maorif  vositasi  ilagina 
mumkindir». 
Ha,  bu  Munavvar  qorining  iymon-e'tiqodidan,  vijdonidan  dalolat  edi.  Zero, 
toshkentlik  jadidlar  —  taraqqiyparvarlar  millatni  asoratdan  ma'rifatgina  qutqaza 
olishi haqidagi xulosaga keladilar. 
Umuman,  Munavvar  qori  Abdurashidxon  o’g’li  ma'rifatparvar  inson,  istiqlol 
uchun kurashgan, pedagogik fikr rivojiga  munosib hissa qo’shgan  mutafakkir olim 
sifatida shuhrat qozondi.