Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti astrofizika kafedrasi

Ma’ruza – 11. De-Sitter modeli. Metagalaktikaning boshlanishi.  
Reja:  
3.  Fizik vakuum va uning xususiyatlari.  
4.  de-Sitter modeli, Metagalaktikaning boshlanishi.  
 
 1. Fizik vakuum va uning xususiyatlari.  
 
Fizik vakkum to’g’risida ikkita tushuncha mavjuddir. Birinchi tushunchaga 
ko’ra  juda  siyraklashgan  gaz  holatiga  vakkum  holat  deb  atalsa,  ikkinchi 
tushunchaga  ko’ra  fizik  vakuum  deb  real  zarralari  (masalan  pozitronlar)  mavjud 
bo’lmagan  sistemaga  aytiladi.  Ikkinchi  tushuncha  yaqin  oradan  boshlab, 
kvantlangan  maydon nazariyasida ishlatiladi.  
 
Lekin kvantlangan maydon nazariyasida fizik vakuum tushunchasi bu bilan 
cheklanmaydi.  Bu  nazariyaga  ko’ra    vakuumda    yana  virtual  zarralar  mavjud 

---

 
92 
bo’lib,  bunday  zarralarning  yashash  vaqti 
t

 aniqmaslik  prinsipiga  ko’ra  nihoyat 
darajada kichik bo’ladi. Masalan, electron  massasidagi m
e
  zarralar  uchun  bunday 
vaqt h/m
e
c
2
-ga teng bo’ladi (h-Plank doimiysi). Son qiymatlarini qo’yib 
s
t
21
10



 
ekanligini topamiz. Fizik vakuumda yana zarralar rezervuari mavjud bo’lib bunday 
rezervuarsiz hatto virtual zarralar ham hosil bo’lmaydi. 
Fizik  vakuumdagi  virtual    zarralar  real  zarralarga  aylanishi  uchun,  masalan 
pozitronlar hosil bo’lishi uchun unga hech bo’lmaganda 2m
e
c
2
 

10
-6
 erg energiya 
uzatish kerak. Bunday energiya mikrofizika uchun juda katta, energiyadir. Shuning 
uchun virtual zarralar o’z-o’zicha  real zarralarga aylanmaydi.  
 
Hozirgizamon nazariy tassavurlarga ko’ra skalyar zarralarning fizik vakuumi 
mavjud bo’lib, bunday vakuumdan real zarralar kelib chiqqan. Skalyar zarralarning 
(skalyar  zarralarning  spini  nolga  teng  bo’lib,  ularga-Xigs  zarralari  deyiladi) 
orasidagi o’zaro ta’sir skalyar maydoni orqali amalga oshadi. Elementlar zarralar 
fizikasida bunday beshinchi (kuchsiz gravitatsion, elektromagnit, kuchli maydonlar 
bilan)  maydon  mavjudligini  kiritilishi,  elementar  zarralar  massasini  borligini 
tushuntirish  uchun  kiritilgandir.  Gap  shundaki  hozirgi  zamon  nazariyasida 
elementar  zarralar  massasini  hosil  bo’lishini  tushuntiruvchi  yagona  mexanizm 
mavjud bo’lib,  skalyar zarralar (Xigs zarralari) orasidagi tasir orqali aniqlanadi.  
 
Xigs  zarralari  tajribaga  kuzatilmagan  bo’lsa  ham  (ularning  massasini  juda 
kattaligi  tufayli)  juda  ko’p  nazariyachilar  bunday  “birlamchi”  zarralarni 
mavjudligiga  ishonadi.  Shuning  uchun  bunday  zarralarni  xususiyatlari  va  skalyar 
zarralardan  tashkil  topgan  fizik  vakuum  xarakteristikalari  juda  yaxshi 
o’rganilgandir.  
 
Skalyar  zarralarning  fizik  vakuumi  alohida  xususiyatga  egadir.  Uning 
energiyasining zichligi qancha katta bo’lsa u o’ziga shuncha ko’p yangi zarralarni 
tortishga  harakat  qiladi.  Fizik  vakuumning  bunday  xususiyati  odatdagi  barcha 
tasavvurlarga qarshidir. Masalan, agar gaz siqilsa, uning zichligi va bosimi oshadi 
va  u  aksincha    zarralarni  o’zidan  itarib  chiqorishga  harakat  qiladi.      Fizik 
vakuumning  bunday  xususiyati  vakuumli  zarralar  erkin  holatda  kuzatilmasligini 
asosiy  sababchisidir.  Fizik  vakuum  undagi  zarralarni  erkinlikka  qo’yib 
yubormaydi.  Fizik  vakuumning  bunday  xususiyati  matematik  tilda  quyidagi 
tenglama  p=-

 bilan  ifodalanadi.  Bunda p-bosim, 

-materiya  energiyasi    zichligi. 
Holatning  bunday  tenglamasi  muhitning  hech  qanday  formasi  uchun  hatto 
nurlanish uchun ham bajarilmaydi.