Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti

FIZIKAVIY EKOLOGIYA FANIDAN LABORATORIYA  
VA MUSTAQIL ISHLARNI  BAJARISH UCHUN USLUBIY KO’RSATMA 
 
LABORATORIYA ISHI №2 
 
TABIAT NAMUNALARINING BETA-AKTIVLIGINI ANIQLASH 
 
 
 
 
 
 
 
Samarqand – 2008

---

 
108 
LABORATORIYA ISHI №2 
 
TABIAT NAMUNALARINING BETA AKTIVLIGINI ANIQLASH 
 
Kerakli asboblar: 1. RKB4-1em tipidagi beta radiometr. 
2. O’rganilayotgan namunalar (tuproq, kul). 
3. 
137
Ss – radioaktiv preparati. 
 
Ishning maqsadi: Tabiat namunalarining (tuproq, kul, suv) solishtirma va 
hajmiy beta-aktivligini RKB-1em radiometri yordamida 
aniqlash. 
Mavzuning qisqacha nazariyasi 
Hozirgacha  tabiatda  230  ga  yaqin  tabiiy  radionuklidlar  aniqlangan.  Bu 
radionuklidlarning tabiatda tarqalish darajasiga qarab to‘rt asosiy guruhga bo‘lish 
mumkin. 
1-guruh.  Bu  guruh  radionuklidlari  tabiatda  keng  tarqalgan  bo‘lib,  Yer 
planetasining asosiy radioaktivligini tashkil qiladi. Bunday radionuklidlarga uran 
(
238
U), aktinouran (
235
U) va toriy (
232
Th) radioaktiv oilalari kiradi. 
2-guruh.  Bu  guruh  radionuklidlari  tabiiy  radioaktiv  oilalar  yemirilish  zanjiriga 
kirmaydigan radioaktiv izotoplardir, ya‘ni 
40
K, 
87
Rb, 
115
In, 
138
La  kabi  radioaktiv 
izotoplar  tashkil  qiladi.  Lekin  bu  radionuklidlarning  yarim  yemirilish  davrlari 
katta bo‘lib, aktivligi kichikdir. 
3-guruh.  Bu  guruh  radionuklidlari  kosmik  nurlar  ta‘sirida  atmosferada  hosil 
bo‘ladigan 
3
H, 
14
C, 
7
Be, 
32
P, 
35
S radionuklidlardir. 
4-guruh.  Radionuklidlarning  atom  elektrostansiyasida,  ilmiy  sohalarda 
ishlatilishi,  yadroviy  qurollarni  sinashi  natijasida  tabiatda  tarqalishi  mumkin 
bo‘lgan  sun‘iy  radionuklidlar  guruhi  ham  bor.  Bunday  radionuklidlarga 
144
Ce, 
137
Cs, 
90
Sr kabi radionuklidlar kiradi.  
Radioaktiv  oilalar  yemirilishida  hosil  bo‘ladigan  radionuklidlarning  yarim 
yemirilish  davrlari  turlicha  bo‘lib,  sekundlardan  tortib  bir  necha  yuz,  ming 
yillargachadir. Masaloan, 
238
U uchun T
1/2
=4,5

10
9
 yil, 
214
Bi uchun esa 19 minut. 
Shunga  qaramasdan,  radioaktiv  oilaga  kiradigan  radionuklidlar  orasida 
muvozanat saqlanadi. Uchta kosmogen radionuklidlar 
7
Be, 
22
Na, 
14
C hamda Yer 
qatlamida  tarqalgan 
40
K,  uran,  toriy  radioaktiv  oilalari  biosfera  radioaktivligiga 
asosiy  hissasini  qo‘shadi.  Uzoq  yashovchi  tabiiy  radionuklidlar  (uran,  toriy, 
radiy, poloniy va h.k.) va ularning yemirilishidan hosil bo‘ladigan radionuklidlar 
tabiat namunalarida – tuproq, havo, suv, o‘simlikda va barcha tirik organizmlarga 
sochilgan holda tarqalgandir. Bunday tabiiy radionuklidlar o‘simliklarga asosan 
o‘simlik  tomirlari  orqali  o‘tadi.  O‘simlik 

-aktivligining  84%i  o‘simlikka 
so‘rilgan 
210
Po va 
210
Pb radioaktivligi tufaylidir. Poloniy (
210
Ro) asosan o‘simlik 

---

 
109 
barglarida  to‘planadi.  O‘simlikda  uning  miqdori  400  pKyu/kg  gacha  yetadi. 
O‘simliklar radioaktivligida 
40
K ham asosiy o‘rinni egallaydi. O‘simliklarda 
40
K 
miqdori (0,2-10)pKyu/kg gacha yetadi. Shuning uchun ham tuproq, suv, o‘simlik 
va  boshqa  abiat  naunalarining  radioaktivlik  darajasini  aniqlash  muhim 
ahamiyatga egadir. 
Ushbu ishda tuproq, o‘simlik kuli va suvning beta-aktivligi RKB beta-radiometri 
orqali aniqlanadi. Radiometrning blok sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan.