Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti

Biologik ifloslanish. Kimyoviy ifloslanish 
 
Changlarning organizmga ta‘sirining ko‘p xil ko‘rinishda bo‘lishini ularning 
kimyoviy  tarkibini  belgilaydi.  Changli  havo  bilan  nafas  olish  asosan  nafas 
organlarining  zararlanishi  bronxit,  pnevmonikoz,  yoki  umumiy  zararlanish 
(allergiya)  rivojlanishi  vujudga  keltirishi  mumkin.  Ba‘zi  bir  changlar  qo‘shimcha 
kasalliklar to‘g‘dirish xususiyatiga ega. Changning bu ta‘siri yuqori nafas yo‘llari, 
ko‘zning  shillik  qavati,  teri  qoplami  kasalliklarida  ko‘zga  tashlanadi.  Changning 
o‘pka  yo‘liga  kirishi  pnevmaniya,  sil,  o‘pka  rakining  kelib  chiqishiga  sharoit 
yaratishi mumkin. 
Kremniy  (II)  oksidi,  silikat  I  (kremniy  kislotasi  tuzlari),  ko‘mir,  ba‘zi  bir 
metall  (alyuminiy  va  boshqalar)  changlari  hamda  har  xil  changlar  aralashmasi, 
mineral-metallar  changlarining  aralashmasi  pnevmonikoz  rivojlanishida  kimyoviy 
tarkibiga  ko‘ra  havfli  bo‘ladi.  Bu  changlar  amalda  erimaydigan  bo‘lib,  nafas 
olganda  nafas  tizimining  chuqur  bo‘limlarida  to‘tilib  qoladi  va  kasallikni  yuzaga 
keltiradi, o‘pkada biriktiruvchi to‘qimalarning rivojlanishiga olib keladi. Shu nuqtai 

---

 
78 
nazardan  erkin  kristall  kremniy  (II)  oksidi,  ya‘ni  kvars  changi  va  uning  boshqa 
turlari eng havfli chang hisoblanadi. Qo‘shimcha kasallik tug‘diruvchi changlarning 
xavfliligi  ularning  eruvchanligi  bilan  to‘g‘ri  proporsional  bo‘la  olmaydi.  M: 
kvarsga  qaraganda  amorf  kremniyning  eruvchanligi  yuqori,  lekin  kvarsning 
qo‘shimcha kasallik to‘g‘diruvchi havfi katta.  
Eriydigan  changlar  nafas  yo‘llarida  to‘tilib  so‘riladi  va  ancha  o‘tadi, 
organizmga  ko‘rsatadigan  keyingi  ta‘siri  ularning  kimyoviy  tarkibiga  bog‘liq.  M: 
qand changi zararsiz, qo‘rg‘oshin, mis va boshqa metallarning changi zaharlovchi 
ta‘sir ko‘rsatadi. 
O‘zbekiston  Respublikasi  hududida  kuchli  ta‘sir  qiluvchi  zaharli  moddalar 
bo‘lgan 89 ob‘ekt bor bo‘lib 6 ta kimyoviy havfli shaharlar Samarqand, Chirchiq, 
Farg‘ona, Navoiy, Angren, Olmoliqlarda mavjud. 
Bu  shaharlarda  quyidagicha  miqdorda  zaharli  moddalar:  Chirchiqda-1050 
tonna ammiak, Olmaliqda-2500 tonna ammiak va yana shuncha xlor, Angrenda-14 
tonna  xlor,  Fargonada-700  tonna  ammiak,  Samarqandda-1000  tonna  ammiak  va 
Navoiyda-137 tonna xlor, 2000 tonna natriy kislotasi, 96 tonna fosgen va bulardan 
tashqari  ammiak  va  sinil  kislotalar  bor.  Ammiak-o‘tkir  hidli  rangsiz  gaz 
hisoblanadi.  33-35
0
S  haroratda  rangsiz  suyuqlikka  aylanadi.  Suvda  yaxshi  eriydi. 
Suyultirilgan  holatda  suvda  kamroq  eriydi.  Ammiakning  havo  bilan  aralashmasi 
portlash  xususiyatiga  ega.  Saqlanayotgan  idishlar  qizdirilganda  ham  portlaydi. 
Odam  uchun  xavfli  hisoblanadi.  Havo  tarkibida  yo‘l  quyiladigan  zichlik  miqdori 
0,02  mg/l  30  min.  davomida  odam  organizmida  7  mg/l  miqdori  yig‘ilsa,  bu 
halokatning miqdori hisoblanadi. 
Xlor  -  ko‘kish-sarg‘ish  rangga,  keskin  bug‘uvchi  hidga  ega  bo‘lgan  va 
havodan  2,5  marta  og‘ir  gaz  hisoblanadi.  6-7  atmosfera  bosimida  suyuladi.  1  kg 
suyuq xlor bo‘g‘lanib 316 litr gazga aylanadi. Suvda yaxshi eriydi. Zaharlash ta‘siri 
ammiaknikiga o‘xshash. Havoda xlorning yo‘l qo‘yiladigan zichlik miqdori 0,001 
mg/l. Odam organizmida 0,1-0,2 mg/l yig‘ilishi o‘limga olib keladi.  
Nitrat kislotasi - rangsiz, yoqimsiz xidli gaz. Suvda eriydi. Bug‘lari havodan 
og‘ir  bo‘lganligi  uchun  pastkam  joylarda  tuplanadi.  Yengil  alangalanuvchi  gaz 
hisoblanadi.  Odam  uchun  havfli.  Bug‘lari  odam  nafas  olish  organlari  shilimshiq 
qatlamini  va  terini  shikastlaydi.  Uning  bug‘lari  nafas  olish  yo‘li  bilan  inson 
organizmiga  kirsa  fojiali  holatlar  bo‘lishi  mumkin.  Tekkan  joyini  kuydiradi. 
Yonganda yanada zaharli gazlar ajraladi. 
Fosgen  -  rangsiz  uchuvchi  aerozollar  bo‘lib  sasigan  olma  va  sasigan  pichan 
hidiga  ega.  Organizmga  bug‘  holatida  ta‘sir  ko‘rsatadi.  Havo  tarkibidagi  zichlik 
miqdori 0,5 mg/l bo‘lgan gazdan 10 min. davomida nafas olish o‘limga olib keladi. 
Bug‘ kuchli ta‘sir qiluvchi zaharli moddalarning saqlanishi ularni saqlashda 
ko‘zda  tutilgan  xavfsizlik  chora-tadbirlarini  ko‘rib  qo‘yilganligi  uchun  katta  havf 
manbasi bo‘lmasada, lekin biror bir avariya sodir bo‘lsa yoki tabiiy ofatlar, m: yer 
qimirlashi  yoki  toshqinlar  bo‘lishi  natijasida  bu  zaharli  moddalar  saqlanayotgan 
idishlarga  zarar  yetkazilishi  natijasida  bu  idishlar  zich  yopishlik  xususiyatini 
yo‘qotib  qo‘ysa,  unda  bu  zaharli  moddalar  oqib  ketishi  ro‘y  berishi  va  suv 
xavzalariga borib qo‘yilib katta maydonlarni sababchi bo‘lishi mumkin. 

---

 
79 
Ko‘rib  o‘tilgan  favqulotda  hodisalar,  avariya  va  har  xil  tabiiy  ofatlar  inson 
hayot  faoliyati  uchun  nihoyatda  xavfliligini  nazarga  olib  Respublikamizda 
favqulotda  holatlar  vazirligi  tashkil  qilingan.  Bu  vazirlikning  asosiy  vazifasi 
Respublika  hududidagi  har  qanday  falokatlar,  tabiiy  ofatlar  va  avariyalar  vaqtida 
aholini  iloji  boricha  kam  talofat  bilan  qutqazish  chora-tadbirlarini  amalga  oshirish 
va  bunday  hodisalarni  oldindan  ko‘ra  bilish  va  aholini  xavfsiz  hududlarga 
ko‘chirish  va  boshqa  moddiy  va  ma‘naviy  yordam  ko‘rsatish  vazifalarini 
bajarishdan iboratdir. 
Biologik  ifloslanishga,  mikroblar,  viruslar  va  hokazolarning  atrof-muhit  va 
bioorganizmlarga ta‘sirini misol qilib olishimiz mumkin. 
Atmosferaning  quyi  qatlami-troposferaning  qalinligi  10-12  km  dan  iborat 
bõlib,  unda  havoning  80%  massasi  mavjud.  Maskur  qatlamda  barcha  iqlim 
hodisalari, suv va boshqa kimyoviy elementlarning aylanma harakati sodir bõladi. 
Atmosfera  havosining  yer  ustidagi  õrtacha  harorati  Quyosh  radiatsiyasining 
intensivligi  bilan,  ya‘ni  quyoshdan  shu  joygacha  bõlgan  masofa,  al‘bedo  (Yer 
sathidan  koinotga  qaytgan  radiatsiya  miqdori)  bilan  aniqlanadi.  Bu  borada  boshqa 
omillar  qatori  troposferada  mavjud  bõlgan  turli  moddalarning  oz  yoki  kõpligi 
―issiqxona‖ samarasini belgilaydi. Masalan, troposferada suv buğlari, uglerod ikki 
oksidi,  metan,  xlor,  ftor,  uglerod,  azot  oksidi,  ozon  va  boshqalarning  mavjudligi 
tufayli qaytgan radiatsiya turli miqdorda yana yerga qaytadi.  
Ma‘lumotlarga kõra, aynan bu moddalarning troposferada mavjudligi sababli 
hozirda yerning quyi qismidagi havoning õrtacha harorati 15
0
ni  tashkil  qiladi,  aks 
holda  harorat-30
0
  bõlishi  mumkin  edi.  Atmosferaning  yuqori  qatlamlarida  Yerdan 
qaytgan  radiatsiya  hisobiga  havo  ma‘lum  darajagacha  isiydi,  binobarin,  sayyora 
sathi qõshimcha issiqlik oladi. Bu hodisa ―issiqxona samarasi‖ deb ataladi. 
Dunyo  bõyicha  50-yillardan  boshlab  mineral  yoqilğilardan  energiya  olish 
maqsadlarida  keng  foydalanishga  õtilishi  atmosferaga  katta  miqdorda  turli 
chiqindilarni chiqarishga olib keldi. 80-yillarning boshlarida elektroenergiya ishlab 
chiqarish, põlat quyish va avtomobillarning harakati natijasida atmosferaga 5 mlrd 
t. uglerod, taxminan 100 mln t. oltingugurt va azot oksidi chiqarilgan. Uglerodning 
chiqarilishi  asosan  kõmirning  kõplab  yoqilishi  bilan  boğliq,  neft  va  tabiiy  gazdan 
uglerod  nisbatan  kam  ajralib  chiqadi.  Endilikda  uglerodning  atmosferaga 
chiqarilayotgan  jami  miqdori  6  mlrd  tonnaga  yetdi.  Tabiiy  õrmonzorlarning  yõq 
qilinishi ham is gazining hajmi kõpayishiga sabab bõlmoqda. 
-Atmosferaga kõp miqdorda turli chiqindilarning chiqarilishi Yerda havoning 
õrtacha  haroratini  1890-  yillardagi  14,5
0
  dan  1980  yilda  15,2  darajaga  oshishiga 
sabab bõldi. Aslida ushbu õzgarish unchalik katta kõrsatkichni tashkil qilmasa ham, 
lekin u ortib borish xususiyatiga ega. Chunki atmosferaga is gazi, metan va boshqa 
moddalarning chiqarilishi yil sayin (yiliga 100 mln t.) kõpayib bormoqda. 
4-10  oktabr  Global  atrof-muhit  imkoniyatlari  Kichik  Grantlar  Dasturining 
tahliliy  missiyasi  O`zbekistonga  tashrif  buyurdi.  Missiyaning  asosiy  maqsadi 
O`zbekistonda  Kichik  Grantlar  Dasturining  yo`lga  qo`yilishidagi  imkoniyatlar  va 
muammolarni o`rganish edi.  
Janob Terens Hay-Edie, dastur koordinatori Stanislav Kim, Qozog`istondagi 
Grantlar  dasturlari  milly  koordinatoridan  tashkil  topgan  missiya  O`zbekistondagi 

---

 
80 
aholi  to`qnash  keladigan  ekologik  muammolar  to`g`risida  muhim  bilimga  ega 
bo`ldilar  va  mazkur  grant  dasturlarini  amalga  oshirishga  qulay  bo`lgan  shart-
sharoitlarni  o`rgandilar. Kichik  Grantlar  Dasturi  jamoasi bir  qator  davlat idoralari, 
jumladan  Tabiatni  Muhofaza  Qilish  Davlat  Qo`mitasi,  Qishloq  va  Suv  Xo`jaligi 
Vazirligi,  Gidrometerologiya  xizmati  Markazi,  Tashqi  Iqtisodiy  Aloqalar, 
Investitsiya va Savdo Vazirligi va Iqtisodiyot Vazirligi vakillari bilan uchrashdilar. 
Shuningdek,  jamoa  vakillari  nodavlat  va  notijorat  tashkilotlariga  Kichik  Grantlar 
Dasturi  bo`yicha  batafsil  ma`lumotlar  taqdim  etdilar  va  ularning  vakillari  bilan 
munozaralar o`tkazdilar.  
Munozaralar  davomida  ham  hukumat  vakillari,  ham  nodavlat  va  notijorat 
tashkilotlari a`zolari O`zbekistonda uzoq ko`zlangan dasturni amalga oshirishda o`z 
hissalarini qo`shishlarini bildirishdi va boshqalarga ham bunga chaqirishdi.  
Tarixan kelib chiqishi: 2005 yili Tabiatni Muhofaza Qilish Davlat Qo`mitasi 
O`zbekiston  Hukumatining  muvofiqligida  va  BMT  Rivojlanish  Dasturining 
Toshkentdagi  vakolatxonasi  bilan  hamkorlikda  Global  Atrof  –  Muhit  Yordamiga 
O`zbekistonda Kichik Grantlar Dasturini tadbiq etish uchun murojaat qilgan edilar. 
Global Atrof – Muhit Yordami Kichik Grantlari Dasturi butun dunyo bo`ylab 101 
davlatda  uchta  Global  Atrof  –  Muhit  Yordamini  amalga  oshiruvchi  agentliklar 
nomidan  BMT  Rivojlanish  Dasturi,  Jahon  Banki,  UNEP  va  BMT  Loyihalari 
Xizmati  Tashkiloti  tomonidan  amalga  oshirilgan.  Kichik  Grantlar  Dasturi 
rivojlanayotgan  davlatlardagi  nodavlat  va  notijorat  tashkilotlarining  bio  xilma-
xillikni  saqlash,  xalqaro  chuchuk  suvlarni  himoya  qilish,  organik  ifloslantiruvchi 
moddalar  ta`sirini  kamaytirish  tuproq  ko`chishining  oldini  olishga  bo`lgan 
faoliyatini qo`llab-quvvatlamoqda. Mazkur dastur ajratadigan har bir alohida loyiha 
uchun pul mablag`i maksimum 50 000 AQSh doll. ni tashkil etadi.