Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti fizika fakulteti

 

Merkuriy sayyorasi. 

 

Merkuriyda kuzatilgan ayrim obyektlar na Oyda va na qo‘shni sayyoralarda 

kuzatilmasligi  bilan  kishi  diqqatini  o‘ziga  tortadi.  Bulardan  biri  —  eskarplar  deb 

yuritiluvchi  o‘pirilishlar  bo‘lib,  ularning  balandligi  2—3  kilometrgacha  yetadi. 

O‘pirilishdan  hosil  bo‘lgan  bunday  jarliklarning  uzunligi  esa  bir  necha  yuz 

kilometrdan bir necha   ming kilometrgacha boradi. Merkuriy sirt jinslarining zichligi 

Oynikidek,  ya'ni  3,0-3,3  g/sm

3 

bo‘lib,  o‘rtacha  zichligi  5,44  g/sm

3

  ekanligi  uning 

markaziy qismida temir  yadrosi  yoki  eng  kamida silikat  jinslar  katta  bosim  ostida 

metallik holatga o‘tayotganidan darak beradi. 

AQSH ning «Mariner-10» avtomatik stansiyasi o‘tgan asrning 70- yillaridayoq 

planetaning  siyrak  atmosferasi  borligini  ma'lum  qildi.  Ma'lumki,  planetada 

atmosferaning  bo‘lish-bo‘lmasligi  talay  omillar  bilan  aniqlanadi.  Biroq  bularning 

ichida  eng  muhimi  planetaning  sirtida  tortish  kuchining  katta-kichikligi  va 

temperatura  eng  muhim  rolni  o‘ynaydi.  Temperaturaning  ortishi  tufayli 

atmosferani tashkil etgan molekula va atomlarning tartibsiz issiqlik harakatlari ortadi. 

Oqibatda ma'lum tezlikka erishgan havo molekulalari planetani butunlay tark etadi. 

Xuddi shu sababdan Yer har kunda 100 tonnacha vodorodidan «judo» bo‘ladi. 

Kichik  massali  Merkuriy  (Yer  massasining  5,5  protsentiga  teng)  sirtining  bu 

qadar  yuqori  temperaturagacha  (ekvatorda  +420°C  gacha)  qizishi  sayyora 

---

 

7 

atmosferasining asosiy qismini uni tashlab ketishiga sabab bo‘lgan deb qaraladi. 

Sayyora  atmosferasi  asosan  geliydan  tashkil  topgan  bo‘lib,  bosimi  Yer  sirtida 

bu  gaz  beradigan  bosimdan  200  milliard  marta  kichiklik  qiladi.  Planeta  sirtidagi 

barcha  gazlarning  bosimi  esa  Yernikidan  yarim  million  martacha  kam.  Biroq 

Merkuriy sirtida olimlar kutgan boshqa bir gaz — karbonat angidrid «Mariner-10» 

olgan rasmlarda o‘zining «qorasini ham ko‘rsatmay», astronomlarni hayron qoldirdi. 

1975-yil  16-martda  «Mariner-10»  ning  Merkuriy  yaqinidan  uchinchi  marta 

o'tishi,  planetaning  magnit  maydonini  aniqlashga  imkon  berdi.  Bunda  avtomatik 

stansiya  planeta  sirtidan  atigi  320  kilometrgina  keladigan  balandlikdan  o‘tdi  va 

uning ekvator sohasida 3,5 erstedli, qutbida esa 7 erstedli maydon kuchlanganligini 

qayd  qildi.  Shuningdek,  magnit  o‘qi  Merkuriyning  aylanish  o‘qi  bilan  7  gradusli 

burchak hosil qilishi aniqlandi. Sayyoraning yo‘ldoshlarii yo‘q.