ERGUNA KUN
Q adim gi turkiy q av m larg a no m berilishi t o ‘g ‘risida
k o 'p la b rivoyatlar yaratilgan. U lardan yana biri «Erguna
kun» deb nomlanadi.
...Boshqa qabilalar m o ‘g‘ullar ustidan g‘olib kelib, ularni
shunchalik qirib tashladilarki, faqat ikki erkak va ayol tirik
qoldi. xolos. Bu ikki oila qochib, bir joyga borib qoidilar.
B u jo y n in g g ir atrofi to g 'u o 'rm o n la rd an lboral b o ‘lib, tor,
yurish qiyin bo'lgan so 'q m o q lard a n boshqa bironta y o ‘l
y o ‘q edi. Bu tog'larning o'rtasi k a tta k o n yaylov, havosi
musaffo c h o ‘1 edi. Bu joyning nomi Erguna kun edi.
Kun
tepa, y o n b a g 'ir ,
epguna
tik degan m a ’noni bildiradi.
b o s h q a c h a a y t g a n d a , « tik q o y a » d e m a k d i r . O 's h a
o d am lard an birining ismi Nukuz, ikkinchisiniki Qivot edi.
Bu ik k a la oila bu y erd a uzoq v aq t q o lib k e td ila r va
k o'payaiiar.
-
Ularning har bir larm og'i alohida nom oldi va maxsus
a y m o q b o ‘Idi. A y m o q
m a ’lum u r u g ‘ va s u v a k k a
m a n su b lik n i bildiradi. Bu a y m o q lar yana h am ta rm o q
otdilar. Hozirgi paytda m o ‘g ‘ul qabilalarida shunday qoida
o'rnatilgan: o ‘sha tarm oqlardan kelib ehiqqanlar aksariyat
h o latlard a o 'zaro qarindoshdirlar, m o ‘g ‘uldurulganlar
bularning tub asosidir.
Mo 'g 'ul
so ‘zi dastlab
mungol,
y a ’ni
«zaif» va «ochiq ko'ngil» m a ’nolarini ifodalagan.
Qiyon
m o ‘g‘ulehada p astd an quyiga oqib tu s h a y o tg a n « k a tta
oqim», «jo'shqin, shiddatli, kuchli» m a ’nosini bildiradi.
C h u n к i q i y o n u r u g ' i j a s u r , q o ‘r q m a s b o ‘lgan edilar, b n s o ' z
u l a r n i n g n o m i g a as os b o ‘ldi.
Qiyot
r / iyonni ng k o ' p l i g i d i r .
Q a d i m d a b u n r u g ' n i n g i bt idos i ni
qivol
d e b a t a g a n l a r .
Bu
t o g
4
va o'rm onning o ‘rtasida
xal q k o
4
p ayi b,
yer torlik
(jilib q o l d i . E n d i
ular « Q a n d a y
q i l i b b u
d a r a d a n . to r
s o ' q m o q d a n
osonlikchachiqib olsak b o 'iar ekan». deb bir-
birlari bilan
maslahat qildiiar. Nihoyat. ular ilgari temir koni
boMgan
joyni topdilar. Ilgari bu yerda temir eritilar edi.
H a m m a l a r i
t o ‘p la n is h ib , o ' r m o n d a o ' t i n va k o i u i r
y i g 'd i l ar ,
yetmishta h o ‘kiz va otni so ‘yib, tensini shildilar
va
temirchilarning bosqonini yasadilar. S o ‘ngra o ‘tin va
k o'm irlarni qiyalikning ostiga q o ‘yib, yetmishta bosqon
bilan
oiovni puflab yondirdilar. Oxiri qiyalik erib tushdi
N atijada u yerdan ju d a k o ‘p temir qazib oldilar va shu bilan
birga o ‘tish joyi ham ochildi. Hamm alari birgalikda k o ‘chib,
b u
tor joydan keng ch o ‘lga chiqdilar. Aytishlaricha, bosqon
b o sg an lar q a b ilan in g asosiy sh ox o b ch asi b o 'lib , kiyon
u rug‘iga mansub edilar. N ukuz degan u ru g ‘ v a b u urug‘ning
bir tarm o g ‘i b o ‘lgan urunqut h am qiyon u rug‘i kabi bosqon
bosgan edilar.
B o s h q a b a ’zi q a b ila la r « B o sq o n b o s is h d a biz ham
ishtirok etganmiz», deb d a ’vo qiladilar. Lekin yuqoridagi
qabilalar ularni tan olmaydilar. Bir necha tarm o q lardan
iborat b o ‘lgan q o ‘n g ‘irot qabilasi Erguna kunda N u k u z va
Qiyondan paydo b o ‘lgan b o ‘lsalarda. boshqalardan oldin
hech qanday maslahatsiz, boshqa qabilalarning o 4choqlarini
bosib, d arad a n chiqib ketdilar. Yuqoridagi qabilalarning
ta s d iq la s h la r ic h a , q o ‘n g ‘iro t q a b ila s i b o s h q a la r bilan
m a s l a h a t l a s h m a y , h a m m a d a n old in d a r a d a n c h iq ib .
boshqalarning olovi va o 'ch o q larin i oyoq osti qilganlari
u ch u n o y o q o g ‘r ig ‘iga d u c h o r b o ‘lg anlar. Q o ‘n g ‘irot
qabilasim esa (boshqa qabilalar) xafa qilganlar...
Q A D IM G I Q I R G ‘IZ L A R VA «MANAS»
D O S T O N I
Q irg izlar larixi miloddan avvalgi asrlardan boshlanadi.
F an d a VII-III asrlarda Qirg'izisionning shimolida saklar
yashaganligi isbotlangan. Q adim da Oltoy turklarining bir
qavmi Boyko'lning sharq tarafiga, Enasoy daryosining bosh
qismlariga ko'chib kelib yashaganlar. Miloddan avvalgi (202-
yil) xitoy m anb alarid a qirg'iz qavmi haqida m a ’lum otlar
beriladi. Q irg‘izlar o ‘zlarini o ‘g ‘uz qavmiga b o g ‘laganlar.
«Qirg‘iz» nomi «qir-o‘g ‘iz», y a ’ni qirda, sahroda yashovchi
o ‘g ‘uzlar degan m a ’no berishi taxmin qilinadi.
«M anas» - q irg ‘iz xalqining ju d a qadimiy zam onlarda
y uzaga kelgan a d a b iy m erosi n a m u n a sid ir. A k a d e m ik
V .V .R a d lo v h a m b u a s a r d a y u n o n e p o p e y a la r ig a xos
xususiyatni k o ‘rgan edi. «M anas»
qirg‘iz xalqi o ‘rtasida
uzoq asrlar d a v o m id a aytilgan va sh ak llang an eposdir.
Ch.Valixonov e ’tiro f etganidek, «M anas» b arch a qirg‘iz
asotirlari, ertaklari, afsonalariga xos qahramonlik belgilarini
bir shaxs - M anas shaxsida um um lashtira olgan eposdir.
Tarixiy m a n b a la rd a «M anas» XVI asrlarda qirg‘iz xalqi
o ' r t a s i d a k u y l a n g a n l i g i e ’t i r o f e tila d i. A l b a t t a , bu
dostonning yaratilish davrini belgilamaydi. « M an as» d a bu
epos syujeti ju d a qadimiy davrlardan yuzaga kelganligini
k o ‘rsatuvchi tasvirlar yetarli. M anasn in g onasi Chiyirdi
o ‘lgan y o ‘lbarsning yuragini veyishi M anasga y o ‘lbarsga
xos jasurlik baxsh etadi. Bundav tasvir qozoq eposidagi
b o ‘lg‘usi qah ram o n S horabotirga hom ilador ona obrazida
h a m b e r ilg a n . S h e r yoki a r s l o n n i n g y u r a g in i k u c h -
quvvatlilik m a ’nosida iste’mol qilish voqealari qadimgi
skandinav va boshqa xalqlarningeposlarida ham keltirilgan.
Bunday tasvirlarning asosida magiya - afsungarlik turadi.
Qadimiylik qatlamlari saqlangan ep oslardaqahram onlar
o ‘z kuch-qudratim bolaligiaa nam oyon etadilar. Masalan.
Alpomish birinchi qah ram o n likjaso ratin i yetti, Nurali o'n.
R a v s h a n yelti, qozo q eposi « O r a k va M a m a y » d a esa
Q orasoy to'qqiz, Qazi yetti yoshida k o is a ta d ila r . Bunday
v oq ea M a n a s ta q d irid a t o ‘qqiz yo sh id a so d ir b o ‘lgan.
V.M. Jirmnnskiy qahram onlar tarbiyasi c h o ‘ponlar oilasida
k e c h i s h i h a q i d a g i t a s v i r l a r h a m q a d i m g i tu r k i y
a d a b i y o tla r g a xos hodisa deb h iso b la y d i. M a n a s n in g
bol al i gi
c h o 'p o n O shkur oilasida o'tadi. «M anas» qadimgi
e p o s l a r bi lan
mushtaraklik tasvirlariga ega.
« M a n a s »
eposi obrazlar va g ‘oya y o ‘nalishi, syujetini
rivojlantiruvchi o ‘zak voqealariga k o ‘ra turkiy xalqlarning
b o s h q a
e p o s l a r i g a h a m y a q i n t u r a d i . T a n i q l i o lim
V . M .
Jirmnnskiy oltoylarning «Alp M anash» qahram onlik
epos i bi l an
«Alpomish»ning syujetidaqarindoshlik borligini
t a ’k i d l a b
o 'tg a n edi. Demak, Alpomish va Alp M anash
so ‘zlari
bi r
m a ’noli va o'zaklidir. Shuningdek, «M anash»
va « M a n a s »
h a m b itta n om dir. « M an as» dosto n i ham
«Alpomish»dek qadimiylik qatlam iga ega va bu eposlar
yaratilishiga asos b o ig a n syujetning manbai bittadir.
«M anas»ning yaratilish davri haqida turlicha qarashlar
m a v ju d .
E p o s n i
p r o f e s s o r
M .O .A v e z o v ,
p r o f .
A .N .B e r n s h t a m 0 ‘r x u n - E n a s o y d av ri (VII-1X), prof.
B.M.Yunusaliyev oltoy davri (IX-XI), prof.A.K.Borovkov,
p ro f. l.L .K lim o v ic h j u n g ‘o r l a r (X V 1 -X V III) d a v r id a
yaratilgan deb hisoblaydilar. Birinchi faraz tarafd o rlari
0 ‘rxun-Enasoy yozuvlarida q irg ‘izlar bosqinchilik qilgan
uyg‘urlarni yengib, k atta davlat qurganligini asos qilishgan.
I k k i n c h i g u r u h d a g i o lim la r « M a n a s » g a e t n o g r a f i k ,
j o ‘g ‘rofiy va til boyliklari nuqtai nazaridan yondashadilar.
Chunki, M anas Oltoyda tug'ilgan. Shuningdek, asarda tilga
olingan Tirg'ovut, 0 ‘rangqoy, 0 ‘yrat kabi urug‘lar o i t a
asrlargacha Oltoy tom onda yashagan. Tarixda X asrlarda
m o ‘g ‘ul tiliga yaqin tilda so ‘zlagan qora-xitoy bosqinchilari
q i r g ‘izlar m am lak a tig a h ujum qilgani m a ’luin. E p o sd a
«qora-xitoy» va «xitoy»liklar qirg‘izlarga d u sh m an qilib
137
k o 'r s a t i l g a n i h am b u n i n g d a lilid ir . U c h in c h i g u r u h
m a n a s s h u n o s l a r e p o s d a keyin g i a s r la r d a g i v o q e a la r ,
j u m l a d a n , u n d a j u n g ‘o r h u ju m la r i ( X V I - X V I I I ) aks
etganligini asos qilib oladilar.
« M a n a s » n i q a d im iy ep o s s ifa lid a o ‘rg a n is h ishiga
birinchi m arta qozoq m a ’rifatparvari C h o 'q o n Valixonov
asos solgan edi. U 1856-yilda a lo h id a to p s h ir iq bilan
S in ts z y a n v ilo y a tig a b o r a t u r i b , « M a n a s » e p o s id a n
parchalar eshitadi va unga « C h o ‘l Iliadasi» deb baho beradi.
«M anas» ham barcha xalq eposlariga xos xususiyat - asrlar
o ‘tishi davom ida shakllanib, syujeti yangi voqealar bilan
boyib kelgan asardir. X ususan, eposning birinchi b o ‘limi -
M a n a s n in g t u g ‘ilishidan o 'lim ig a c h a b o ‘lgan v o q ealar
syujeti m iloddan avvalgi davrlar mahsulidir.
M iloddan avvalgi Eron va T u ro n urushlari turkiy xalqlar
o g ‘zaki ijodida k o'p lab asarlar yaratilishiga asos b o ‘lgan.
Turkiylar o ‘z qahram onlik eposlarida Midiya shohlarining
z o lim lig in i q o r a l a s h a r e k a n , k o ‘p a s a r l a r i d a u la r n i
dushm anni yengishdagi bir makrli y o ‘li - turk xoqonlarini
ziyofatga chaqirib, zaharlashi tasvirini beradilar.
Q i r g ‘iz u r u g ‘la ri M a n a s b o s h c h i l i g i d a b ir l a s h ib ,
yengilmas kuchga aylanishi qalm oq shohi Esonxonga xavf
t u g ‘d i r a b o s h la y d i. U q irq u r u g ‘lik q a l m o q , m a n ju
oqsoqollarini t o ‘plab, Manasni y o ‘qotish maslahatini oladi.
Esenxon topshirig'i bilan Manasni yo'qotishga aslida qirg‘iz
u r u g ‘l a r i d a n b o ' l g a n , le k in a s i r g a t u s h i b k e t g a n
K o ‘k c h a k o ‘z, K o ‘z q a m a n , Y o lti m a s , C h a n g d i o y o q ,
0 ‘razon degan ay g 'o q c h ila r j o ‘natiladi. U lar M an asga
o'zlarini ota-onasi bilan qarindosh, am mo Esenxondanjabr-
zu lm c h e k k a n ji g a r d o s h qilib k o ‘r s a ta d i la r . Q a lm o q
ayg‘oqchilari yillar o'tishi davom ida M anasning ishonchini
oqlaydilar. Q o ’zq am o n uyida M an as sh arafiga ziyofat
uyushtiradi va bir kosa q alm oq a r o g ‘iga bir qalrasi jon
olg'u v ch i qirq yillik z a h a r d a n q o 's h ib uzatadi. M an as
138
behush yiqiladi. Doston ijodkori o ‘z xoqonining o'limini,
zoliin dushm anlar q o ‘lida qolib azob chekishini istamaydi.
V oqeadan xabar topgan xotini Xonikey uni olib qochib
qirq kun p an a joy d a davolab o'ziga keltiradi.
«Alpomish» dostonida Alpomishni arslon va y o ‘lbars
sifatlari bilan atash tasvirlari kuchli. H atto arslon uning
ikkinchi nomi sifatida qoMlaniladigan o ‘rinlari ham bor.
« M anas» dostonida ham bunday tasvirlar saqlanib qolgan.
Zaharlangan M anas behush yotibdi. Q alm oq ayg‘oqchilari
va o ‘g ‘illari q ir g i z elidan «qora ko'kyol sher» ketdi deb
quvonishadi. Uning boshini Esenxonga tortiq qilib, oltin
toj va taxtga ega bo'lishni o ‘ylashadi. Lekin o ‘lim to'shagida
yotgan bahodirdan arslon salobatini k o ‘rib, uning yoniga
yaqinlasha olmaydilar:
Do'stlaringiz bilan baham: |