MaliKai Tomir haqida qissa.
Eron shohi Kir sharqdagi
k o ‘pgina m am lakatlam i bosib olgach. massagetlar yurtini
h am o ‘ziga b o ‘ysundirishni o 'y lad i. M a s sa g e tla r ja s u r
qavm lardan hisoblanib, ular k o ‘p sonli edi. Sharqda, A rak
daryosining orqasida, kun chiqar to m o n d a, issedonlarga
yonma-yon yashar edilar. Ular skiflarga m an su b qavm edi.
A rak D unaydan katta daryodir. Ayrimlar uni kichik deb
hisoblaydilar. A rak da hajm jihatidan Egiy dengizidagi orol
Lesbos bilan tenglashadigan bir necha orollar mavjud.
Bu orollarda yashaydigan odam lar yoz oylarida yerdan turli
xil to m ir la r n i k av lab o lish a d i va q a y n a t i b ic h ish ad i.
D araxtlardan pishgan m evalam i terishadi va ularni saqlab
q o ‘yishadi. Bu yerda yana boshqa bir mevali d arax t ham
b o ‘ladi. U mevaning alohida navi hisoblanardi. Massagetlar
bu joyga t o ‘planishib, gulxan yoqishadi. atrofiga o ‘tirishadi.
89
bu mevalarni olovga tashlashadi. G u lx an d a yonayotgan
meva ajoyib hid taratadi va u odam lam i sarxush etadi, xuddi
ellin lar m u sallas ichib, m a st b o ‘lg a n la rig a o ‘xshaydi.
Massagetlar mevani gulxanga qanchalik k o ‘p tashlashsa,
kayflari shunchalik oshadi. M ast b o ‘lishsa-da, o 'rinlaridan
turib ketishmaydi, aksincha, raqsga tushadilar va q o ‘shiqlar
aytadilar. Bu massagetlarning o ‘ziga xos turm ush tarzidir.
A rak egri-bugri oqadigan daryo, qirq irm oqdan hosil
bo'ladi. Irmoqlaming bittasidan boshqa hammasi botqoqliklar
tomon oqadi va singishib ketadi. Aytishlaricha, bu botqoqliklar
atrofida baliqlami xom yeydigan va tulenlaming terisini kiyim
qilib kiyadigan od am lar yashashadi. (Ayrim qarashlarga
qaraganda, massagetlarning nomi forsiy tildagi «Masya» -
b aliq s o ‘z id a n o lin g a n , shu s a b a b li « b aliq o v ch ilar» ,
«baliqxo‘rlar» m a ’nosini berishi mumkin). Faqat Arakning
ochiq irmog‘i Kaspiy dengiziga quyiladi.
K asp iy dengizi g ' a r b d a n Q o f q a z c h o ‘q q ila ri b ilan
ch eg aralan gan . Q o fq a z d a turli xil q a v m la r yashashadi.
U larn in g k o 'p ch ilig i yovvoyi d a r a x tla r n in g m evalarini
yeyishadi. Aytishlaricha, bu m amlakatda ajoyib bargli daraxt
b o r ekan. Bu b a r g d a n ran g ta y y o rla n a d i. R a n g suvga
aralashtiriladi, so‘ngra kiyimlarga chizilib, naqshlarsolinadi.
N aq shlar yuvilmaydi, faqat ju n d a n t o ‘qilgan m ato bilan
artiladi.
S h u n d a y qilib, K asp iy d en g izin i g ‘a r b d a n Q o fq a z
to g ‘lari, sharqdan, kunchiqar tom o nd an esa k o ‘z ilg‘amas
cheksiz tekisliklar chegara.lab turadi. Bu kengliklarning
k a tta qism ida Kir bosib olishni orzu etgan m assagetlar
yashaydilar. Kirni h arbiy yurishga m a jb u r etadigan bir
necha sabablar bor edi. Eng avvalo, uning tu g ‘ma xususiyati,
o ‘zini barcha o d am lard an ustun c h o g ‘lashi b o ‘lsa, s o ‘ngra
omadi. barcha ja n g lard a g‘oliblikni q o ‘lga kiritgani edi.
Kir hujum qilgan hech bir qavm uning yovuz changalidan
qochib qutula olmagan edi.
90
Massagetlar malikasi m ar hum shohning xotini edi. Uni
T o m ir (G erodot «Tarix»ida bu nom T o m ir (is) shaklida
berilgan. «Is»qadimgi yunon tilida ism va narsa nomlaridan
keyin q o ‘shiladigan grammatik xususiyatdir. Shu sababli bu
nomni Tom ir shaklida ishlatdik va massagetlar haqidagi
rivoyatning boshlanishidanoq bu qavm har xil o'simliklar
tomiri-ildizi bilan oziqlanishi hikoya qilinadi. Massagetlar
malikasi ismi ham ushbu hayotiy n e ’mat bilan bog‘langan
bo'lishi mumkin A .A.) deb atashardi. Kir uni xotinlikka olish
taklifi bilan elchilar yubordi. Lekin Tomir Kiming uylanishdan
maqsadi massagetlar yurtiga ham hukmronlik qilish ekanligini
tu sh u n d i, shu sababli unga r a d ja v o b in i berdi. K ir o 'z
maqsadiga hiyla yo'li bilan erisha olmagach, massagetlar
m am lakatiga ochiqchasiga hujum qilishga kirishdi. A rak
daryosidan suzib o'tish uchun p o n to m (suzib yuradigan)
yog'och-ko'priklar qurishga buyruq berdi. Kiming qo'shinlari
ko'prik qurayotganligini sezgan Tom ir Eron shohiga elchi
orqali quyidagi mazmundagi xatni jo'natdi.
Ey, Eron shohi! G 'a razli m aqsadingdan voz kech. Bu
ko'priklarni qurish senga yaxshilik keltiradimi, yoki yo'qmi,
sen buni hali oldindan bilmaysan. Shu sababli bu ishingni
t o ‘xtat-da, o 'z m am lak atin gg a shohlik qilaver, biz h am
m a m l a k a t i m i z n i o 'z im iz i d o r a e tis h im iz g a h a s a d in g
k e lm a s in . A l b a t t a , sen bu m a s l a h a t g a a m a l q ilis h n i
xohlamaysan. Sen tinchlikni saqlash emas, balki q an d ay
b o ‘Imasin, urushni afzal ko 'rasan. A gar sen massagetlarga
hujum qilishni z o 'r havas bilan xohlayotgan bo'lsang, u
h o ld a k o ' p r i k q u ris h is h la rin i t o ' x t a t . Q o 's h i n i n g n i
xotirjamlik va bexavotirlik bilan bizning mamlakatimizga
olib o 't, biz daryodan mam lakat ichkarisiga uch kunlik yo'l
yurib. chekinamiz Agar sen bizni o 'z yeringga kiritishni
istasang. bu h aq d a ham xabar qilki, bunga ham rozimiz.
S h u n d a n s o 'n g K ir E r o n a m a l d o r l a r i n i h u z u r i g a
kengashish uchun chaqirdi. Voqeani tu s h u n tird i va bu
91
h aq d a ularning fikrini so'radi. K cngashga qatnashganlar
b ir o v o z d a n T o m i r o ‘z q o 's h i n i b ila n a y tg a n yeriga
c h e k i n i s h i n i
m a ’q u l l a d i l a r .
L e k in
k e n g a s h d a
qatnashayotgan lidiy qavmiga m ansub Krez ularning fikrini
inkor etdi.
-
Shoh! Men ancha yillar (Zevs sening q o iin g n i menga
tu t q a z g a n ) d a n beri sening x o n a d o n in g g a y o g ‘iladigan
k o ‘plab falokat va yovuzliklardan xabar berib kelmoqdaman.
Mening maslahatlarim o g ‘ir musibatlarni ham d af etishga
xizmat qildi. A gar sen o ‘zingni boqiy yashayman, q o ‘shinga
abadiy boshliq b o ‘lam an deb o ‘ylasang, u holda mening
fikrim sen uchun foydasizdir. A gar sen o'zingni faqir inson,
faqat o ‘limga tik boqadigan odam lar ustidan hukm ron shoh
ekanligingni tan olsang, u holda, eng avvalo, shuni yodingda
tut: inson faoliyati ham isha o'zgarib turadi, inson doimo
baxtli b o iish i uchun y o ‘l yo'qdir. Hozirgi masala yuzasidan
men amaldorlaringning maslahatiga qarshiman, boshqacha
fik rd am an . A g ar d u s h m a n o ‘z yerimizga o ‘tishiga y o ‘l
q o ‘ysang, u n d a d ah sh atli x av f t u g ‘iladi: m a g iu b iy a t g a
uchrasang, o ‘z mamlakatingni ham n o b u d qilasan. Chunki
massagetlar sening ustingdan g‘alaba qozonishsa, albatta,
m a m la k a tla r i to m o n c h o p m a y d ila r , a k s in c h a , sening
taxtingm egallash uchun bostirib boradilar. A gar g'alaba sen
tom onda b o ‘lganida ham, o ‘ylaymanki, bu unchalik sharafli
ish emas. Agar massagetlarni o ‘z tupro g ‘ida yengsang, ularni
dadil t a ’qib qila boshlaysan. Sening va ularning ustunlik
t o m o n l a r i n i t a q q o s l a s h g a r u x s a t b er. D u s h m a n n i
parchalasang, hech to ‘siqsizT om irningtaxti tomon bostirib
borasan. Agar massagetlar o ‘z m am lakatingga kirishlari
uchun ruxsat bersang-u m a g ‘lub b o 'lsan g , ayol kishiga
b o ‘ysunish Kir va uning o ‘g ‘li Kambis uchun uyat va chidab
b o ‘lmas haqorat hisoblanadi. Menimcha, daryodan o ‘tish
va m a m la k a t ichkarisiga kirish, d u sh m an q an ch a joyga
chekinsa, uni shu yerda tor-m or etish kerak. Anglashimcha,
92
massagetlar forsiarning hashamatii turmush tarzidan mutlaq
bexabar, ularning noz-ne’matlari beradigan rohat-farog'atni
b ilish m ay d i. S hu s a b a b li q a r o r g o h i n g d a m a s s a g e tla r
sharafiga dabdabali ziyofat uyushtiraylik. K o'plab qo'ylarm
so'yaylik, katta idishlarda sharoblam i va har xil taomlarni
m o ‘l-k o ‘l q o ‘yaylik. Bu ishlarning ham m asini tayyorlab
b o 'lg a n i n g d a n s o 'n g q o 's h in in g n in g y a ro q s iz qism ini
qarorgohda qoldirib, o'zimiz yana ko'prik tomon qaytaylik.
Agar adashmasam, dushmanlar m o'l-ko'l taomlarni ko'rib,
unga tashlanadilar va bizga ulug' g'alabani yak unlash uchun
imkoniyat tug'iladi.
M aslahatchilar kengashi tarqaldi. Kir birinchi fikridan
qaytdi va Krezning maslahatini qabul qildi. U Tom irdan
chekinishni so'radi. Malika qo'shini bilan o'zi va’da qilgan
joyga chekindi. Kir o'g'li Kambisni o'ziga m ero sx o 'r deb
tayinladi va uni Krezga ishonib topshirdi. A gar massagetlar
m a m la k a tid a m a g 'l u b i y a t g a u c h ra s a , o ' g ' l i K rezn in g
maslahati va homiyligida davlatni boshqarishini uqtirdi. Kir
shunday topshiriqlar bilan Kambis va Krezni Erongajo'natdi,
o'zi esa qo'shini bilan massagetlar mamlakati tom on yurdi.
Kir A rak daryosidan massagetlar yurtiga o 'tg a n kechasi
q o 'r q i n c h l i t u s h k o ' r d i . T u s h i d a G i s t a s p n i n g k a t t a
o'g'lining yelkasida ikki qanoti bor emish. Q ano tlarid an
biri Osiyoga, ikkinchisi Yevropaga soya solib turganmish.
Gistasp axm oniylar sulolasidan bo'lgan A rsam ning o 'g'li
edi. G istaspn in g k a tta o 'g 'li D o ro edi. Kir m assagetlar
yurtiga qo'shin tortgan vaqtida D oro 20 yoshda edi. H arb iy
xizmatga yoshi yetmaganligi uchun Eronda qoldirilgan edi.
Kir uyqudan tu r a r ekan, ko 'rg an tushining m a ’nosini
chaqa boshladi, chunki shoh bu tushni k atta aham iyatga
molik deb hisobladi, u tezda yoniga Gistaspni chaqirdi va
xilvatda unga shunday dedi:
Gistasp sening o 'g 'lin g D o ro menga va davlatim ga
qarshi fitna uyushtirm oqda. Bu fitna rostligini aniq bilib
93
turibm an. C hunki Tangri menga dahshatli k o ‘rguliklami
oldindan m a ’lum qiladi. Kechasi men o ‘g ‘ling D oroni tush
k o ‘rdim. Uning yelkasida ikki qanoti bor emish. U lardan
biri Osiyoga, ikkinchisi Y evropaga soya tashlab turibdi.
K o ' r g a n t u s h i m d a n s h u n a r s a m u t l a q r o s t l i g i g a
i s h o n a m a n k i , o ‘g ‘lin g m e n i n g h a y o t i m g a s u iq a s d
u y u s h tir m o q c h i. S h u s a b a b li E r o n g a te z d a j o ‘n a va
o ‘g ‘lingni mening huzurim ga qilgan jinoyatlari uchun javob
berishga olib kel. S h undan s o ‘nggina men bu m am lakatni
zabt etam an va o ‘z yurtimga g ‘alaba bilan qaytam an.
K ir D o r o u n g a n i s b a t a n y o v u z n i y a t i n i a m a l g a
oshirayapti, deb o ‘ylagan edi. A m m o u Tangri bu tush bilan
b o s h q a c h a xohish bildirganligini an g lam ad i. T u sh n in g
t a ’biri Kir m assagetlar yu rtid a o ‘lishi, uning taxti D o ro
q o ‘liga o ‘tishi bilan izohlanardi.
Gistasp Kirga shunday ja v o b berdi:
-
Ey, shoh! Sening hayotingga suiqasd uyushtiradiganlar
hali forslar o ‘rtasida tug'ilm agan. A gar shundaylar bo'lsa,
am in m a n k i, u la r tez o r a d a h alo k b o ‘ladilar. A xir, sen
forslarni qullikdan ozod etding. Hukmronligingdagi barcha
xalqlarning soliqlarini bekor qilding. A gar mening o ‘g ‘lim
senga qarshi tushingda isyon k o ‘tarayotganhgi ayon bo'lgan
ekan, men uni sening q o ‘lingga topshiraman, qanday jazoga
tortish sening ixtiyoringda.
S hundan so ‘ng G istasp o 'g i i n i tutish uchun A rakdan
o ‘tib, Eronga qaytdi.
Eron shohi Kir Krezning maslahatini bajarishga kirishdi.
K u ch siz j a n g c h i l a r i n i q a r o r g o h i d a q o ld ir ib . o ‘zi esa
q o ‘s h i n n i n g s a r a q is m i b ila n o r q a g a c h e k i n d i.
M assag etlarn in g q o ‘shini Kir qo ld irg an ask arla ri bilan
j a n g g a k i r i s h d i va u l a r n i m a g M u b i y a tg a u c h r a t d i .
M a s sa g e tla r g ‘a la b a d a n keyin fo rslarn in g q a ro rg o h in i
egallar ekan, bu yerdagi noz-ne’matlarni k o ‘rib, aysh-ishrat
qilishga kirishdilar. Jangchilar sharoblardan t o ‘yganicha
94
ichishib, mast b o iish ib , uyquga ketishdi. Voqea shunday
tugashini kutib turgan fors jangchilarining asosiy qismi yetib
keldi, massagetlarning katta qismini o'ldirdi va asirga oldi.
A s ir g a o l i n g a n l a r o r a s i d a m a lik a T o m i r n i n g o ‘g ‘li,
massagetlar lashkarboshisi Spargap ham b o r edi.
M a lik a T o m ir g a o ‘z q o ‘shini va o ‘g ‘lining ta q d ir i
haqidagi xabar yetib keldi. M alika Kirga elchi yuborib, o ‘z
m unosabatini bildirdi:
-
Q o n x o ‘r Kir! Sen bu ja s o r a t in g b ilan fa x rla n m a.
U zu m n in g suvi sening aqlingni h am y o ‘q o ta d i. S h arob
ic h g a n in g d a sen h a m y a r a m a s g a p la r n i a y tib , s a y ra y
boshlaysan. Dem akki, sen mening o 'g i i m n i odil ja n g d a
qurol kuchi bilan emas, zahar m akri bilan yengding. Endi
mening yaxshi maslahatimni eshit: o ‘g ‘limni qaytarib ber-
d a , x u s h u x u s h v a q t m e n in g y u r t i m d a n c h i q i b k et.
K e t m a s a n g , m a s s a g e t l a r n i n g j a s u r a s k a r l a r i seni
sharmandalarcha halok qiladi. Agar sen bunga k o ‘nmasang,
massagetlar Tangrisi Quyosh nomi bilan qasam ichamanki,
men sen mechkayni qonga to'ydiram an.
Kir Tom irning elchi orqali bildirgan s o ‘zlariga hech bir
ah am iy at bermadi. M alikaning o ‘g‘li S p arg ap esa kayfi
tarqalgach. musibatli ahvolni tushundi. K irdan kishanni
echishni s o 'ra d i. F a q a t sh ah zo d an i o zod qildilar, lekin
Spargap oriyati kuchlilik qilib, o ‘zini-o‘zi o id ird i.
T o m i r E r o n s h o h i u n in g m a s l a h a t i n i e ’t i b o r g a
olm aganini eshitib, ham m a q o ‘shinini t o ‘pladi va Kirga
qarshi hujum boshladi. Bu jan g vahshiy o d am lar o ‘rtasida
b o ‘ladigan urushlarning ham eng dahshatlisi edi.
Dastlab ular bir-birlariga k am ondan o ‘q uzdilar. 0 ‘qlar
tugagach, xanjar va nayza bilan tashlanishdi. Jang uzoq
davom etdi, muxoiifiarning hech biri chekinishni xohlamas
edi. Nihoyat, massagetlar g ‘alaba qozomshdi. Barcha forsiy
askarlar jan g m a y d o n id a jo n berdi. Kir ham halok b o ‘ldi.
Uning shohligi 29 yil davom etdi. Tom ir sharo b solinadigan
95
meshni o dam qoni bilan to'ldirdi va s o ‘ngra forsiylarning
uyulib yotgan jasadlari orasidan Kimingjonsiz tanasini izlab
to p d i . M a l i k a u n in g b o s h in i m e s h g a s o ld i, s o ‘n g r a
m arhum ning ustidan m asxaraom uz tarzda h u k m qildi:
-
Men seni jan g d a adolat bilan yengib, sog‘-omon qolgan
b o ‘lsam-da, baribir sen meni halok qilding, g ‘am -g ‘ussaga
bo tirdin g , chunki sen mening o ‘g‘limni hiyla bilan asir
olding. Shu sababli men endi seni qon g a botiram an.
Kirning
0
‘limi t o ‘g ‘risida k o ‘plab rivoyatlar mavjud, deb
y o z a d i G e r o d o t . L e k in h a m m a s i d a n h a m k o ‘p r o q
ishonchlisi ushbu rivoyatdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |