Alisher-navoiy-esse pdf

---

Alisher Navoiy esse
Buyuk o'zbek shoiri, mutafakkiri, davlat arbobi
Nizomiddin Mir Alisher 1441 yil 9 fevralda Hirotda
tug'ilgan. Alisher Navoiyning ota bobosi Amir Temurning
o'g'li Umar Shayxning amakivachchasi bo'lgan va
keyinchalik Umar Shayx va Shohruhga xizmat qilgan.
Uning otasi G'iyosiddin Bahodir Abulqosim Boburning
qarindoshi edi; mamlakatni boshqarishda qatnashgan.
Uning onasi shayx Abu Said Changning qizi, Kobuldan
kelgan zodagon. Alisher Navoiyning bolaligi Shohruh
hukmronligining so'nggi yillariga to'g'ri keldi. U
temuriylar, ayniqsa bo'lajak shoh Husayn Boyqaro bilan
birga tarbiyalangan. 4 yoshida u maktabga borib, savodli
bo'lib, turk va fors tillarida she'rlar o'qishni va yodlashni
boshladi. U o'zbek tili bilan birga fors tilini yaxshi bilardi.
1447 yil 12-martda shoh Shohruh vafotidan so'ng, Taxt
uchun kurash boshlanadi. Navoiy oilasi tinchlik uchun
Iroqqa ko'chib o'tmoqda. Tafda Alisher mashhur
"Zafarnoma" tarixiy asari muallifi, shoir Sharafiddin Ali
Yazdiy bilan uchrashadi. Ushbu uchrashuv bolada yorqin
iz qoldiradi. G'iyosiddin Bahodirning oilasi deyarli ikki
yildan so'ng Hirotga qaytib keldi. Abulqosim Bobur
G'iyosiddin Bahodirni Sabzavor shahri hokimi etib
tayinladi. Alisher Navoiy Hirotda o'qishni davom ettirdi.
U she'riyatga juda qiziqqan va Sharq adabiyotini
o'rgangan. Bolaligida u oilada adabiyotga katta qiziqish
ko'rsatgan. Uning tog'alari Mirsaid-Kobuli va

---

Muhammad Ali-Garibi etuk shoirlar edi. Alisher
Navoiyning uyida shoirlar tez-tez yig'ilib, she'rlar
o'qishgan, adabiyot va san'at haqida suhbatlashishgan.
Abulqosim Bobur G'iyosiddin Bahodirni Sabzavor shahri
hokimi etib tayinladi. Alisher Navoiy Hirotda o'qishni
davom ettirdi. U she'riyatga juda qiziqqan va Sharq
adabiyotini o'rgangan. Bolaligida u oilada adabiyotga
katta qiziqish ko'rsatgan. Uning tog'alari Mirsaid-Kobuli
va Muhammad Ali-Garibi etuk shoirlar edi. Alisher
Navoiyning uyida shoirlar tez-tez yig'ilib, she'rlar
o'qishgan, adabiyot va san'at haqida suhbatlashishgan.
Abulqosim Bobur G'iyosiddin Bahodirni Sabzavor shahri
hokimi etib tayinladi. Alisher Navoiy Hirotda o'qishni
davom ettirdi. U she'riyatga juda qiziqqan va Sharq
adabiyotini o'rgangan. Bolaligida u oilada adabiyotga
katta qiziqish ko'rsatgan. Uning tog'alari Mirsaid-Kobuli
va Muhammad Ali-Garibi etuk shoirlar edi. Alisher
Navoiyning uyida shoirlar tez-tez yig'ilib, she'rlar
o'qishgan, adabiyot va san'at haqida suhbatlashishgan.
Alisher she'rlar yozishni 10-12 yoshlaridan boshladi.
Tarixchi Xondamirning yozishicha, yosh Navoiyning
iste'dodidan mamnun bo'lgan Mavlono Lutfiy shunday
yozgan:
Orazin yopilgan, har lahzada ko'zlarimdan yosh
oqmoqda, Boylakim, ko'tarilgan yulduz,yashiringan
quyosh

---

Uning g'azalini tinglab: "Agar iloji bo'lsa, o'n ikki ming
forsiy va turkiy baytlarimni ushbu g'azalga almashtirar
edim ..." dedi. 15 yoshida Alisher Navoiy shoir sifatida
keng tanildi. U she'rlarini Navoiy, turkiy tilda Foni
taxalluslari bilan yozgan.
Alisher Navoiy otasi 13-14 yoshlarida vafot etdi. U
katta badiiy iste'dodi bilan juda hurmatga sazovor
bo'lgan Abulqosim Bobur tomonidan tarbiyalangan.
1457 yilning bahorida Abulqosim Bobur ham to'satdan
vafot etdi. Xurosonni Transxoxiana hukmdori Sulton Abu
Said bosib oldi va poytaxt Samarqanddan Hirotga
ko'chirildi. Abu Bayqaroning taxtga chiqish yo'lidagi
birinchi raqibi Abu Said edi. Alisher Navoiyning oilasi
Xusseynga qiziqar edi, bu avvalambor ularning oilaviy
rishtalari bilan bog'liq edi va yangi hukmdor buni yaxshi
bilardi. O'sha paytda mamlakatda taniqli shoir bo'lgan
Abu Said Abu Said tomonidan ta'qib qilinib, Hirotdan
quvib chiqarildi. 1469 yil boshida Sulton Abu Said o'z
qo'shinlari tomonidan Qorabog'da o'ldirildi. Bunday
holatni anchadan beri kutgan Husayn Boyqaro tezda
yetib keldi va Hirot taxtini egalladi. Alisher Navoiy ham
Hirotga kelgan. Ramazon oyi munosabati bilan qilingan
ziyofatda Husayn Bayqaraga "Hilaliya" nomli yangi
she'rini sovg'a qildi.
Alisher Navoiy tunda Husayn Boyqaroning eng xavfli
siyosiy raqibi Yodgor Muhammad Mirzoni qo'lga olishda

---

shaxsiy jasorat ko'rsatmoqda. Yangi hukumatning
haddan tashqari haddan tashqari ishlaridan norozi
bo'lib, u qo'zg'olon qilayotgan xalqni tinchlantirishda
adolat va jasorat bilan harakat qiladi. 1472 yil fevralda
Xusayn Boyqaro uni saroyining bosh vaziri etib tayinladi
va unga "Buyuk amir" unvonini berdi. Alisher Navoiy
yangi lavozimida birinchi navbatda o'z kuchini
mamlakatda tinchlik va osoyishtalikni qaror toptirishga
qaratdi. Ular fond ishlarini tashkil qilishni boshladilar. U
shaharlarda savdo va hunarmandchilikni rivojlantirishga
katta e'tibor beradi. Alisher Navoiyning sa'y-harakatlari
tufayli qishloqlarda dehqonchilik madaniyati o'sib
bormoqda. Shaharlar, ayniqsa Hirot kun sayin obod
bo'lib bormoqda.
Bu davrda Hirotda adabiy hayot rivojlandi. 1470
yillarning oxirlarida Alisher Navoiy o'zbek tilidagi birinchi
she'rlar to'plamini "Badoe ul-bidoya" (San'atning
boshlanishi) ni yaratdi.
Alisher Navoiyning boy va rang-barang ijodi nafaqat
o'zbek adabiyotida, balki jahon adabiyotida ham muhim
o'rin tutganligini ta'kidlash quvonchlidir. Navoiy XV asr
adabiyotida lirik, epik va falsafiy asarlari bilan chuqur iz
qoldirdi. Buyuk shoirning asarlari uning hayoti davomida
Xitoydan Kichik Osiyoga yoyilgan va hozirgi kunda butun
dunyo odamlari tomonidan sevilib kelinmoqda.

---

"Xamsa" qissasi Navoiy ijodining durdonasidir.
"Xamsa" - o'zbek tilidagi beshta hikoya - yoshligida
yozilgan. U 1483-85 yillarda bu maqsadga erishdi. Asar
o'zbek adabiyotining dovrug'ini yoydi va jahon
adabiyotining durdonalaridan biriga aylandi. Uning
"Ajam saltanati tarixi", "Sayyid Hasan Ardasherning
ahvoli", "Muammoning risolasi", "Majolis un-nafois",
"Munshaot", "Mezon ul-Avzon", "Pahlavonning holati".
Muhammad "," Nasaim ul-Muhabbat "," Devoni Foni ","
Lison ut-tayr "," Muhokamat ul-lug'atayn "," Mahbub ul-
qulub "," Nazm ul-javohir "," Tarixi anbiya va hukamo ",
"Siroj ul-muslimin", "Arbain" Bunday bebaho asarlar
mavjud.
Agar Navoiy ijodiga nazar tashlasak, uning 16 xil
janrda g'azal, ruboiy, tuyuk, farz, qita, muxammas,
musaddas, musallam va boshqalarda she'rlar yozganini
ko'rishimiz mumkin. Bunday janrlarda siz Navoiy singari
shoirni uchratmaysiz.
Buyuk ajdodimiz she'r yozishda faqat o'zbek tili bilan
cheklanib qolmasdan, boshqa tillardan ham
foydalangan. O'tkir Hashimov ta'kidlaydi:
"Olimlar hisoblab chiqdilar. Pushkin o'z asarlarida
21.197 noyob so'zlardan foydalangan, Shekspir - 20.000,
Servantes - mingga yaqin. Alisher Navoiy - 1 million 378
ming, 660 ming rubl. Shuningdek, fors, arab, Urdu, xitoy,
mo'g'ul va boshqa tillarda. "

---

Dalillarga ko'ra, Navoiyning so'z boyligi juda katta.
Hazrat tomonidan ishlatilgan so'z o'yinlari ko'lami ham
beqiyosdir. Zero, Navoiy she'riyatni shunchaki bir
narsaning ifodasi sifatida emas, balki mo''jiza deb biladi.
U yozgan:Aks holdamo''jiza maqomida she'r bo'lar edi,
Xudoning kalomida she'r bo'lmaydi.
Navoiy o'z asarlarida va Xuroson vaziri sifatida ishida
odamlarni tushunish, qadrlash, himoya qilish va yaxshi
ishlarga da'vat qilishni muqaddas burch deb bilgan.
Navoiy odamni tasvirlashda mubolag'aga yo'l
qo'ymaydi, shuningdek, odamning zaif tomonlari
borligini tan oladi. Ammo agar inson o'zining fazilatlarini
himoya qila oladigan va saqlay oladigan bo'lsa, u hayot
uchun kurashda uning fazilatlari ustun bo'lishiga chuqur
ishonch bildiradi:
Inson zotida juda katta sharaf bor, -
Kim, agar yomon axloq qilsangiz, undan qutuling.
Navoiy tarixda nafaqat shoir, tarjimon, tilshunos, olim
sifatida, balki davlat arbobi sifatida ham katta iz qoldirdi.
Shuning uchun ham uning ko'plab ruboiylari va
dostonlari odamlarni qanday qilib baxtli qilish kerak
degan savolga javoban yozilgan. Alisher Navoiy dunyoni
anglagan. Shuning uchun, notinchlik paytida ong
tinchlikda yashaydi. Zero, Nozim Hikmatning so'zlari

---

bilan aytganda, "tushunish - bu katta ko'ngil
xotirjamligi".
Navoiy davridan beri besh asrdan ko'proq vaqt o'tdi.
Movarounnahr mamlakati qochoqlar va taxt uchun qonli
kurash bosqichiga aylandi. Ammo shoir ijodining qiymati
pasaymadi. Har bir avlod undan nimanidir yutgan.
Navoiy asarlari xalqimiz uchun ma'naviy kuch va
farovonlik manbaiga aylandi.
Navoiy shaxsiyati va ijodini o'rganish XV asrdan buyon
olimlar, shoirlar, tarjimonlar, kotiblar, rassomlar va
rassomlarning diqqat markazida bo'lgan.
Yigirmanchi asrda Navoiy hayoti va ijodini o'rganish
ko'lami kengayadi. 1941 yilda qamal qilingan va
bombardimon
qilingan
Sankt-Peterburgdagi
konferentsiya ilmga sadoqatning yorqin namunasi bo'ldi.
Keyingi yarim asrda Navoiy asarlari dunyoning turli
mamlakatlarida qayta nashr etildi. Bugungi kunda
Alisher Navoiy haqli ravishda jahon madaniyatining
taniqli vakillaridan biri hisoblanadi. Uning asarlari
dunyoning yuzlab tillariga tarjima qilingan. Dunyo uning
merosiga qiziqadi va uning asarlarida kuylangan buyuk
g'oyalar va falsafiy kuzatuvlardan zavqlanmoqda.
Shoirning haykallari Yaponiyaning Soka universiteti
hovlisida, Moskva va Bokuda o'rnatildi.
Buyuk rassom Alisher Navoiy uning nomi va u
yaratgan asarlar yashaydi deb ishongan. "Mening

---

umidlarim baland va fikrlarim ravshan, shunda
so'zlarimning mavqei balandlikdan tushmasligi va
asarlarimning tantanasi mukammallik darajasidan
tashqariga chiqmasligi uchun", deb yozgan buyuk shoir.
Bashoratimizning bu so'zlariga javob berildi. Endi
shoirning so'zlari dunyo bo'ylab o'zining yuqori parvozini
davom ettirmoqda.