Алишер Навоий номидаги Самарқанд давлат университети педагогика факультетининг Бошланғич таълим ва спорт бўлимининг сиртқи бўлим курс талабаси Очилова Дилфуза синф «Ўқиш китоби»да А

 
Ongli o`qish 
jaroyonida o`qilayotgan matnni tushunib, asosiy maqsadni 
uqib, asardagi ayrim o`z va ko`chma ma`noli so`zlarni izohlash, bunday so`zlar 
ishtirokida gaplar tuzish, tuzilgan gaplarni mazmun tomondan jamlab, kichik 
hikoya hosil qilish, matnning tugallangan qismidagi asosiy fikrni topish 

---

mashqlarini tez-tez o`tkazish, matndagi tabiat tasvirini, insonlarning yaxshi-yomon 
odatlarini misollar yordamida, asardagi voqealarga bog`lab gapirib berish 
maqsadga muvofiq. Qaysi ishlar yaxshi va ularga ergashish mumkin, qaysilari 
yomon, ulardan nafratlanish kerakligini izohlab berishni o`quvchilarga topsjiriq 
tariqasida tavsiya etish mumkin. O`quvhilar to`g`ri, ongli, tez o`qishni egallagan 
taqdirdagina ifodali o`qiy oladilar
. 
Ifodali o`qishga o`rgatish, o`qishga o`rgatish 
bilan bir paytda amalga oshiriladi. 
 
Ifodali o`qishga ulgurmayotgan o`quvchilarga 
kichik misrali she’rlardan yod olishga topshiriq berish, kichik misradagi she’rdagi 
ohangga, tinish belgilariga alohida e`tibor bilan yod olish aytiladi.

Mustaqil faoliyat faollikni oshiradi.
bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni 
mustaqil ishlashga o`rgatish yaxshi samara beradi.Mustaqil faoliyat insonni ziyrak 
va hozirjavob qiladi. Bu faoliyat kichik yoshdagi maktab o`quvchilarida uyg`un 
holda rivojlanishi kerak. Buning uchun, avvalo, o`quvchilarni mustaqil faoliyatga 
ruhan tayorlash, ularda biror ishni qila olishga va shu ishni sifatli qilib bajarishga 
ishonch hosil qilish lozim.
Mustaqil ish turlari qanday turlari bo`lishi kerak? Avvalo, ish turlari 
o`qituvchi tomonidan puxta o`ylangan, ta`lim maqsadiga asoslangan va surunkali 
bo`lishi kerak. Bunda har bir o`quvchining imkoniyati hisobga olinishi, ularning 
yosh xususiyati, nimalarga qiziqishi ham e`tibordan chetda qolmasligi kerak. 
O`quvchilarni aqliy rivojlantirishning sitatlaridan biri topshiriqlarni to`la 
“eslab qolib”bajarishlaridir.
Bunda bajariladigan ishning maqsadini tushungan (tasavvur qilgan) holda, 
uning rejasini belgilash va ish usulini tanlash, yo`l qo`yilgan xatolarni mustaqil 
topa olish va uni tuzata bilishlariga alohida e`tibor beriladi.
O`quvchilarning topshiriqlarni tez, to`g`ri bajarishlari uchun qulay usullarni 
tanlash, uni tashkil etish uchun doimiy yetakchi savollar berib, tayanch so`zlar 
tavsiya etish foydalidir. O`quvchilarda mustaqil ishlarni sifatli qilib bajarishda 
qiyinchiliklar paydo bo`lishi tabiiy. Chunki hali ularning tasavvurlari yorqin, so`z 
boyligi yetarli emas. 

---

Tajribalar shuni ko`rsatadiki, bolalar o`qituchi rahbarligida ishlaganda tez 
mushohada qiladilar. Bu holga o`rganib qolmasliklari uchun ko`proq ularning 
o`zlarini mustaqil fikrlashga da`vat etish lozim. O`quvchilar e`tiborini jalb etish 
maqsadida matndagi voqealarni eslatib:Nega?Nega shunday bo`ldi?Seningcha 
qanday bo`lishi kerak edi? kabi savollar berib, uning fikrini ma`qullab, yana 
o`ylasang topasan, juda yaxshi, juda soz! kabi rag`batlanttiruvchi so`zlarni ishlatish 
foydalidir. Masalan, “O`roq va Kombayn” masalasi yuzasidan: O`roq nega 
afsuslanadi? Kombayn unga nima dedi? Kabi savollar berib, har ikkisini 
solishtirish orqali texnikaning kuch-quvvatiga bolalar e`tiborini tortiladi, har bir 
texnika asbobining hayotimizdagi ahamiyatini baholashga o`rgatiladi. 
Dastlabki bajargan mustaqil ishdan bola mamnun bo`lsa, uning qiziqishlari 
ortib, yangi-yangi ish turlarini amalga oshirishga kirishadi. 
Mustaqil ish natijalarini hamisha tekrishish lozim. Tekshirish og`zaki yoki 
yozma tarzda bo`lishi mumkin. 
Bola yozishidan oldin o`ylaydi, fikrini og`zaki jamlaydi, so`ng uni yozishga 
kirishadi. O`z fikrini bayon qilish, yo`l qo`yilgan biror savol yoki masala 
yuzasidan mushohada yuritish uchun jiddiy fikrlaydi. Bu jarayon (og`zaki) nutq 
asosida paydo bo`ladi va mustahkamlanadi.
Masalan, o`quvchi o`z fikrini yozma ifodalashdan ilgari o`ylaydi. Pichirlab 
allanimalar haqida o`z-o`zicha gapiradi (pedagogikada bu faol faoliyat 
hisoblanadi). Insho yozishning dastlabki shakllari ana shunday ishlardan 
boshlanadi. Bola matnni o`qib, og`zaki tahlil qiladi, sarlavhalar o`ylab topib, 
qanday rasmlar ishlash lozimligini rejalaydi. 
O`quvchilarni mustaqil faoliyatga o`rgatishda quyidagilarga amal qilishi 
lozim: 
-beriladigan har bir topshiriq o`quvchilarning imkoniyatlariga mos bo`lsin 
va qiziqish uyg`ota olsin; 
-ish osondan qiyinga, soddadan murakkabga qarab yo`naltirilsin, 
o`quvchiga tushunarli bo`lsin; 

---

-ishni bajarishda bolalarda o`ziga ishonch hissi uyg`onsin, ishga kirishishda 
ular o`zlarida dadillik sezsin; 
-mustaqil bajariladigan topshiriqlar yakkama-yakka tarzda amalga oshirilsin 
(hamma o`quvchi uchun bir xil topshiriq berish bu mustaqil faoliyat emasligini 
eslatamiz), albatta bunda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchiga e‘tibor berish kerak. 
-topshiriqlarni doimo navbatlashtirib, turini almashtirishga alohida ahamiyat 
berish kerak; 
-topshiriqlarni hamma bir vaqtda boshlab, ma`lum vaqtda tugatishi 
kerakligini eslatib, bo`sh o`zlashtiruvchi bolalarni shu talabni bajarishga 
ko`niktirish lozim; 
-ish joyi hamisha qulay, saramjon-sarishta bo`lishi (parta ustida ortiqcha 
narsalar bo`lmasligi) kerak; 
-topshiriqlar darsning turli bosqichida bajarilishi mumkin; 
-darslik, didaktik materiallar bilan ishlashda uzviylik bo`lishi maqsadga 
muvofiqdir. 
Uyga beriladigan vazifalar ham mustaqil ishning bir turidir. Bolalarga, iloji 
boricha, sinf sharoitida asosiy bilim va malakalarni singdirish, uyga vazifalar 
berishni me`yorlash kerak. Bolalar darsdan keyin (og`ir, mashaqqatli mehnatdan 
keyin) tiniqib dam olsalar, ko`proq ochiq havoda bo`lib, harakatli o`yinlar, sayr, 
kuzatishlar bilan vaqtlarini o`tkazib, tunda osuda uxlab, ertangi kungi darslarga 
yaxshi kayfiyat bilan kelsalar, darsni o`zlashtirish yaxshi bo`ladi. Shuning uchun 
uy vazifalari oson bo`lishi, asosan, bolalarni kuzatishlarga undashi lozim. 
Boshlang`ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o`quvchilarning so`z 
zahirasini boyitishdir. Bunda lug`at ustida ishlashga e’tibor qaratishimiz, lozim. 
Ona tili bilan o`qish fanlarini doimo bog`lab borish maqsadga muvofiq. 
Bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlashda testlar bilan ishlash ham 
yaxshi natija beradi. Ma’lumki respublikamizda o`quvchilar bilimini baholashda 
test sinovlaridan unumli foyalanilmoqdalar. Masalan asarni o`zlashtirishga 
ulgurmayotgan past o`zlashtiruvchi o`quvchilarga yozma yoki og`zaki holda 
quyidagicha testlar bilan murojaat etish mumkin. 

---

“Ochko`z boy” ertagining salbiy qahramoni kim? 
a)
o`tinchi chol 
b)
kampir 
c)
boy 
Hiylagarning jazosi xalq og`zaki ijodining qaysi turi hisoblanadi? 
a)
maqol 
b)
ertak 
c)
afsona 
Bundan tashqari xalq og`zaki ijodiyoti turlaridan foydalanib ham bo`sh 
o`zlashtiruvchi o`quvchilarni o`zlashtirish foizlarini oshirish mumkin. Ma’lumki 
boshlang`ich sinf oquvchilari ertaklarga juda ham qiziqadilar ulardan foydalanib 
bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilarni faolliklarini oshirish ,erkin mustaqil fikrlashga 
o`rgatish nutq boyliklarini oshirish maqsadga muvofiq bo`ladi. 
Xulosa qilib aytganda bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchilar bilan ishlash ancha 
murakkab jarayon. O`qituvchining pedagogik mahorati zamonaviy dars o`tish 
usullaridan foydalanishi bo`sh o`zlashtiruvchi o`quvchi bilan yakka tartibda ish 
olib borishi natijasida uning oldini olishga imkon yaratadi. Jahon- keng Dunyoda 
mamlakat kop, lekin bu olamda betakror ona yurtimiz O`zbekistonimiz yakka-yu 
yagona. O`zbekistonning kelajakdagi ravnaqi bugungi yosh avlodning to`la qonli 
ta’lim va tarbiyasiga ko`p jihatdan bog`liqdir.Ana shularni kelajagimiz poydevori 
bo`lmish boshlang`ich sinf o`qiuvchilari diliga jo etib hayotlari mazmuniga 
aylantirishimiz ona Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashimiz lozim. 
Agar o’qituvchi 3 sinf «O’qish kitobi
1
»da berilgan badiiy asarni bola 
qalbini hayajonga soladigan tarzda mohirlik bilan tushuntira olsa, ya’ni asar 
o’quvchida xayrixohlik, noxushlik kabi qator tuyg’ularni uyg’otsa, u holda 
o’qituvchi shu yo’l bilan bolada estetik tuyg’ularni uygotgan va rivojlaitirgan, 
tasvirlangan voqyeaga estetik munosabat hosil qilishda unga ko’maklashgan 
bo’ladi. 

---

Adabiy asarlarni estetik idrok qilishning emosionalligiga suyanish ijtimoiy-
siyosiy va axloqiy tasavvurlarni o’zlashtirishga yordam beradi. 
Vatanga muhabbat, do’stlik, mehnat, burch kabi axloqiy tushunchalarni
o’quvchilar emosional his qilgandagina anglab oladilar Muhabbat Umarova, 
Sharofat Hakimovalar 3-sinf uchun darslikda (To’ldirilgan tuqqizinchi nashri. 
Toshkent «Cho’lpon» nashriyoti, 2010 yil) yosh shoir va yozuvchilarning 
bolalarbop she’r va hikoyalaridan berilgan. Jumladan, Tohir Qahhor, Ullibibi, 
M.Yusuf, Toshpo’lat Xolmatov, Zohir A’lam, Sulton Jabbor, Yoqutxon Raximova, 
Abdusalom Umarov, Rahmat Azizxodjayev, Mirzo Karim, Xoji Abdurazzoq 
Yunus singari ijodkorlar asarlaridan namunalar, parchalar keltirilgan. 
Biz, mazkur bitiruv malakaviy ishimizda 3-sinf «O’qish kitobi»da berilgan. 
Shoir va yozuvchilardan: Miraziz A’zam Tursonboy Adashboyev, haqida va 
ularning asarlari haqida fikr yuritamiz. 
Dastlab, mazkur yozuvchi va shoirlarning tarjimai holi, undan so’ng esa 
ularning asarlarini umumta’lim o’rta maktablarida o’tish usullari haqida fikr 
yuritamiz. She’rlarida olg’a surilgan g’oyada bola qo’pollik bilan emas, 
muloyimlik va xushmuomalalik bilan tevarak-atrofdagilarning o’ziga nisbatan 
yaxshi muomalada bo’lishiga sazovor bo’ladi. Bolalar she’r qahramoniniig 
muvaffaqiyatsizliklariga achinadilar va sehrli so’z yordamida erishgan 
yutuqlaridan quvonadilar. Agar bolalar o’qituvchining she’r qahramoniga bo’lgan 
munosabatidan mamnun bo’lsalar, o’qituvchi she’r g’oyasining estetik jihatdan 
idrok qilinishini ta’minlagan bo’ladi. 
O’quvchilarning xayolini tarbiyalashda adabiy asarning estetik idrok 
qilinishini to’g’ri tashkil etish va tekstni ifodali o’qish muhim ahamiyat kasb etadi. 
O’qituvchi adabiy asarning idrok qilinishini tashkil etar ekan, bolalar 
diqqatini asarda aks ettirilgan narsa va hodisalarning go’zalligini payqashga, ularga 
nisbatan o’z munosabatini aniqlashga qaratmog’i kerak. Shuning uchun 
o’qituvchining so’zlari, uning o’quvchiga bergan savollari katta ahamiyat kasb 
etadi. Bunda bolalarga emosional xarakterdagi, masalan, «Hikoyani 
o’qiyotganingda qayerida qo’rqding?», «Qayeri kulgili ekan?», «Qayerida 

---

quvonding?» savollar berish yaramaydi. Bunday savollar bolani chalg’itib qo’yadi, 
kitobni o’qiyotganda bola qo’rqmagan, kulmagan, quvonmagan bo’lsa-da, 
kitobning shunday o’rinlarini borligini u taxmin qila boshlaydi. 
O’qituvchining savoli o’quvchining o’qilgan asarga nisbatan munosabatini, 
ya’ni kitobning qayeri uni hayratlantirganini, hayron qoldirganini, quvontirganini, 
qo’rquv, sevinch, nafrat va boshqa tuyg’ular uyg’otganini aniqlashga undashi 
kerak. «Biror munosabat»ga bog’lab berilgan savollar asarni estetik idrok qilishga 
yordam bermaydi. Masalan, dalaning yozgi ko’rinishi haqidagi she’r o’qilganda, 
dala qanday rangda edi, unda qanday gullar o’sib yotardi kabi savollar yosh 
kitobxonni yoz tabiatining rango-rang bo’yoqlaridan zavqlanishga, ya’ni she’rni 
estetik idrok qilishga rag’batlantirmaydi. Badiiy asarga nisbatan savollar 
qo’yilayotganda savollarning xarakteri, ularning izchilligi haqida o’ylash va 
bolalarga asarni o’qish jarayonida tug’ilgan fikr va mulohazalarini, o’zlarini 
hayajonga solgan tuyg’ularni ifodalashga imkon berish lozim. 
O’zi o’qigan asar uyg’otgan tuyg’ular haqida to’liq gapirib bera olmaydi. 
Ularda tuyg’ular asosan: yoqdi — yoqmadi, qiziqarli- qiziqarli emas shaklida 
paydo bo’ladi. Bu tuyg’ular aksari asarda ifodalangan odamlarning ayrim sifatlari, 
kishilarning o’zaro munosabatlari, xulq-atvorlari, ijtimony hayot hodisalari va 
tabiatga bo’lgan munosabatni ochib beradigan asar mazmuni orqali uyg’onadi. 
Boshqa so’z bilan aytganda, yosh kitobxonning tuyg’ulari har bir asarda mudom 
mavjud bo’ladigan «axloqiy masala»ga mansubdir. Estetik va axloqiy idrok 
birligining asoslari xuddi mana shundan iboratdir. 
S.Barnoyev, M.A’zam, T.Adashboyevlar ijodi haqida gapiradigan bo’lsak, 
bola esini taniganidan boshlab, tevarak-atrofidagi muhitga qiziqib qaraydi. Uning 
sirlarini, umuman, hayot haqiqatini bilishga intiladi. Bu intilish bora-bora 
taqlidchilikni tug’diradi. Darhaqiqat, yaxshilikka, yangilikka taqlid qilish 
bolalarning azaliy odati. Shu ma’noda bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik 
qahramon yaratish-boshqa janrlar kabi bolalar she’riyatining ham doimiy talabidir. 
Bolalar poeziyasida jozibali, kurashchan xarakterlar yaratish borasida katta 
yutuqlar qo’lga kiritildi. Bunday qahramonlar obrazi bolalarda ona-Vatanga 

---

muhabbat, dushmanta nafrat, ilmga, mehnatga ishtiyoq, sadoqat kabi ezgu his-
tuygularni tarbiyalashga xizmat qilmoqda. 
Kichkintoylarning katta dunyosini badiiy «kashf» etish, umuman intellektual 
lirik qahramon yaratishda har bir shoirning o’ziga xos, izdividual uslubi bor. 
Shunga muvofiq, qahramonlar bir tomondan o’zaro farqlansa, ikkinchi tomondan, 
mushtarak xususiyatlarga ham ega. Ayniqsa bu o’ziga xosliklar yosh shoirlar 
ijodida ham yaqqol kuzga tashlanadi. Chunonchim, Safar Barnoyev she’rlarining 
qahramoni-kurashchan obraz-o’qishda a’lochiligi, jamoat ishlarida ilg’orligi, tabiat 
sirlariga qiziquvchanligi, hayotda jasurligi bilan sadoqatli do’st va qadrdon o’rtoq 
sifatida alohida ajralib turadi. Uning hayot haqida o’z falsafasi bor. Bizni 
kurshagan olam qahramon nazarida sirli bir jumboq bo’lib gavdalanadi. Lekin 
jumboq jumboqligicha qochib ketavermaydi. Shoir uning siri va sababini bolalar 
dunyoqarashiga mos tarzda badiiy psixologik tahlil qilish orqali ocha boradi. Lirik 
qahramon bugungi farovon turmushimizning tub mohiyatini o’ylar ekan, uning 
osonlik bilan qo’lga kiritilmaganligini qalbdan his etadi. Otalar ishidan faxrlanish 
uning qalbida iftixor tuyg’ularini uyg’otadi: 
Dadamning ko’llari miltiq ham ushlagan, 
Gulni ham ekkandir dadamshshg qo’llari. 
Otalar yaratgan totli hayot nash’asi o’z navbatida uni sevishga, ardoqlashga 
burchli qilib qo’yadi. Buning uchun, avvalo, o’qish, mehnatga muhabbat bog’lash 
lozim. O’qish va mehnat jarayonida esa boshqalar bilan qudratli do’stlik rishtalari 
bog’lanadi. Shoirning lirik qahramoni tor hayot qobig’iga o’ralib qolgan emas, 
aksincha, ertangi kunga jiddiy boqadi. Undan yangicha ma’no, yetuklik izlaydi: 
Umrning yo’li-yu, mazmuni,
Kaftimda sanoqsiz chiziqlar.
Kaftimning so’qmog’i, yo’llari.
Bekorchi damlarga qiziqmay,
Quyoshga cho’zganman qo’llarim. 
Shunisi diqqatga sazovorki, qahramon o’z baxtini, taqdirini xalq va Vatan 
taqdiri bilan bog’laydi. Uning uchun ona va Vatan mushtarak tushunchalar bo’lib, 

---

ular oldida o’zini qarzdor his etadi. Chunki ona unga jon baxsh etgan bo’lsa, Vatan 
o’z quchog’ida avaylab o’stirmoqda. «Shu tufayli ona, yurt, bizga doim suyuksiz», 
deydi u. Shu tariqa konkretlikdan umumiylikka qarab boriladi, muhim ijtimoiy 
xulosalar chiqariladi, hayot haqiqatini badiiy tasdiqlaydigan yorqin obrazlar 
qiyofasi tavdalantiriladi. Buni shoirning «Yuz dona lola», «Tinchlik qo’shig’i», 
«Ona madhi», «Samarqand bilan quyosh», «Dadamning qo’llari», «Dedi-dedi fosh 
bo’ldi» щye’rlarida qo’rsa bo’ladi. 
Yaxshi she’r she’rxonlar qalbiga hyech qanday vositasiz o’zi oqib kiradi, 
tillardan tushmay qoladi. 
Yosh shoir S.Barnoyev bolalarga o’rnak bo’larli darajadagi lirik qahramon 
yaratish ustida samarali ijod etgan. Uning she’rlarining qahramoni, shoirning o’zi 
e’tirof etganidek, qo’zichoq, qo’ng’iroq va qo’g’irchoq doirasidagi tor muhitda 
o’ralashib yurmaydi. U hayotni, tabiatni, ona-Vatanni jon-dilidan sevuvchi o’spirin 
bo’lib, ilmga chanqoq, olam oirlariiing mag’zini chaqishga harakat qiladi. Borliqni 
dialektik birlikda kuzatadi: 
Biri-biriga monand,
Biri-biriga payvand.
Birlashgan butun olam,
Quchoqlashgan tog’lar ham. 
Bu birlik shunchaki qayd qilinmaydi, balki uning zamirida do’stlik iplari bor 
degan yuksak ijtimoiy ma’no chiqariladi: 
Quyosh bobo himmati,
Daryolarning qudrati,
Shamolning harakati,
Ona yerning mehnati 
Ulkan do’stlik hurmati. 
Qahramon hayot va taraqqiyot haqida falsafiy fikr yuritib, butun olam 
ijodkori insondir, degan haqqoniy xulosaga keladi: 
Inson qo’li — besh barmoq, 
Besh qit’ani zabt etgan.

---

Muz-tog’larni eritgan.
Olam inson kaftida. 
Inson-ijodkor. U tabiatni o’z mehnati bilan bo’ysundirib, unga chiroy baxsh 
etadi. Olam go’zalligidan zavqlanadi. Hayotga, tabiat va Vatanga bo’lgan 
muhabbat tuyg’usi ana shunday shakllanadi. Bu shoirning «Bahs», «Kech kuz», 
«Yur, dalalar qo’yniga», «Tog’lar bayrami», «Yurt mehri» singari she’rlarida 
ravshan ko’rinadi. 
Odam va olam, zamin va zamon o’rtasidagi doimiy aloqa, insonning 
hukmronlik roli Qambar O’tayevning «Qizil galstuk», «Tog’ boshidagi lola», 
«Soat», Mashrab Boboyevning «Qaldirg’och nima deydi?», «Yangra gornim!» 
kabi jajji kitobxonni o’ylashga majbur etadigan she’rlarida o’zining yaxshigina 
ifodasini topgan. 
Bolalar uchun jon kuydirib qalam tebratayotgan Miraziz A’zam, Tursunboy 
Adashboyev manzumalarining qahramoni kichik maktab yoshidagi bolalar bo’lsa 
ham, ziyrakligi tufayli tabiat jumboqlarini yechishga urinadi, insoniy 
munosabatlarni sinchkovlik bilan kuzatadi. M. A’zam «Azizning orzulari», 
«Yo’lchilar qo’shig’i», «Tong bilan birga turdik», «Yerga dovrug’ olamiz» hamda 
«Bir cho’ntak yong’oq» turkum she’rlarida g’oyaviy niyatini to’laroq ochish 
maqsadida so’z o’yinidan takrordan foydalansa, T. Adashboyev she’rlarida 
yumoristik talqin asosiy o’rin tutadi. Ularda qadrdon qishloq dalalari, keng 
vodiylar tarannum etiladi. 
M. A’zam qo’liga qalam tutar ekan, o’quvchisining kimligini bir daqiqa ham 
unutmaydi, qahramon bilan birga o’ylaydi, uning uchqur xayollariga sherik 
bo’ladi. Bu — tizginni qahramon qo’liga tutqazib qo’yadi, degan so’z emas, 
albatta. Balki jo’shqin tuyg’ularini, qaynoq ehtirosini bosh maqsadga 
bo’ysundirishi samarasidir. Buni she’rlaridagi har bir so’zga katta mas’uliyat bilan 
yondoshishida, so’zlarni o’z o’rnida ishlatishida, bolalar psixikasiga mos o’ynoqi 
ruh baxsh eta olishida ko’rishimiz mumkin. Shoir xuddi shu yo’l bilan sovet xalqi 
o’rtasidagi qudratli do’stlikni ulug’laydi. 
Bizlar o’n besh bolamiz, 

---

Oqmiz, sariq, qoramiz. 
Oramizdan o’tmas qil, 
Garchi bizda har xil til. 
Tursunboy Adashboyev ijodida qishloq yoshlari hayoti badiiy tadqiq 
qilinadi. She’rlarining lirik qahramoni oddiygina qishloq bolasi. U qayerda 
bo’lmasii, tug’ilib o’sgan qishlog’ini, sevimli diyorini qo’msaydi, unga muhabbati 
jo’sh uradi. Qishloqning har bir qarich yeri unra to’tiyo. Chunki olam jamoliga ilk 
bor o’sha yerdan bokqan. Inson mehrini o’sha yerda tuygan. «Do’ngliklardan mis 
laganda sirpanib», bolalik zavqini surgan. Bu holni shoirning «Qishlog’im», 
«Yaylovda», «Zira» kabi she’rlari misolida ko’rish mumkin. «Hisob darsida», 
«Qatiq», «Oy», «Dazmol» singari qator she’rlarida esa asosny g’oyani yengil 
yumor vositasida ifodalaydi. 
Mazkur muloqazalarimiz yoshlar she’riyati faqat zafar quchyapti, u yuksak 
taraqqiyot bosqichida, degan fikrni tug’dirmasligi kerak. Chunki ular izlanish 
pallasidadir. Bu davrda ba’zan kamchiliklarning ro’y berishi hchm tabiiy. Asarning 
tematik doirasi, mavzu ulug’vorligi hamda g’oyaviy mundarijasi uning estetik-
tarbiyavny qimmatini tayin qilolmaganidek, ma’lum g’oya atrofida ortiqcha takror 
jimjimadorlik, taqlidchilik, quruq didaktika ham fikrning o’quvchiga to’liq yetib 
borishiga monelik qilishi sir emas. Bunday qusurlar M. A’zamning «Onam ishga 
ketganda», S. Barnoyevning «Shirinlik», G. Jo’rayevaning «Inoq oila», R. 
Tolipovning «Derlar: baxting qo’lingda» singari she’rlarida ko’zga tashlanadi. 
Davrimiz yuksalish davri. Kashf etilgan biron bir yangilik hali hayotga 
singib ketmasdan, ikkinchisi vujudga keladi. Yutuqlarimiz jasorat va kurash 
samarasidir. Bugungi kunda qahramonlikni hayotning o’zi tug’dirmoqda. 
Davrimizda qahramonlik an’anaga aylanib qoldi. 
Buni kattalar hayotida emas, balki o’quvchi bolalar hayotida ham ko’rish 
mumkin. Yosh grajdanlar kattalar mehnatiga o’z ulushlarini qo’shmoqdalar, 
tonnalab paxta termoqdalar. Turli hunar o’rganmoqdalar. Mehnat desantlari tashkil 
qilmoqdalar. Xullas, ularning o’qishi, mehnati, intilishi doston va balladalar 
yozishga arziydi. Afsuski bolalar shoirlari bu ishga qalam urmayotirlar. Katta 

---

janrlar e’tibordan chetda qolmoqda. Bu hol bolalar prozasiga nisbatan bolalar 
poeziyasida ochiq-oydin ko’zga tashlanadi. 
Shularni hisobga oladigan bo’lsak, ba’zi shoirlarimiz juda jo’n ganlarni 
she’rga solayotganga o’xshaydi. Pand-nasihatdan nariga o’tilmaydi. 
Bolalar she’riyati rivojiga mavzu torligi, bir xilligi ham sezilarli salbiy ta’sir 
qilmoqda. Ba’zi she’rlarda a’lochi va jamoatchi o’quvchilar sha’niga quruq 
maqtovlar yog’iladi. Ularning ishi hamisha «besh». Kiyim-boshi toza, kattalarpp 
hurmat qiladi, uy ishlarida ota-onasiga dastyor. Bular, so’zsiz yaxshi sifatlar. 
Qachonki, ichki mohiyati ochib berilsa ma’qul. Afsuski, his-tuyg’udan yiroq, 
badiiylikdan mahrum bunday asarlarda farishta qahramonlar obrazi yaratilib, 
ularga hayotda yashashning tayyor sxematik «resepti» qo’sh qo’llab topshiriladi. 
Sxematizm, quruq didaktika D. Matjonning «Tuzatib ol», J. Rahimning 
«Buzoq nega qalampirdan xafa?», «G’ishtlar qo’shig’i», S. Jabborning «Shirin» 
kabi bir talay she’rlariga xos xususiyatdir. Kichkintoylarning ma’naviy dunyosi 
ijodkordan g’oyatda noziklik va ehtiyotkorlik bilan yondoshishni talab etadi. Hayot 
- murakkab. Tabiat va jamiyat voqyea-hodisalarga boy bo’lib, ijodkorga istagancha 
material berishi mumkin. Ammo ularni tanlamasdan qalamga olaverish ko’zlangan 
natijani beravermaydi.