Alimova shahnoza maqsudovna xorazm (qipchoq) shevasining leksik-grammatik xususiyatlari

 

---

61 
3.2. Maishiy leksik birliklar 

 a) xo‘jalik va ro‘zg‘or asboblarini ifodalovchi so‘zlar. 
Xorazm 
qipchoq shevalaridagi o‘ziga xoslik sheva vakillari nutqida barcha sohalarda 
uchraydi. Xorazm qipchoq shevalarida uchraydigan xo‘jalik va ro‘zg‘or 
asboblarini ifodalaydigan etnografik birliklarning ko‘pchiligida boshqa o‘zbek 
shevalarida bo‘lgani kabi umumiyliklar ham mavjud.
Bular: 
oqlov, käpkir, sipra, räpidä, siyxäk
kabi. Bu etnografik birliklar 
barcha o‘zbek shevalari uchun mushtarak bo‘lib, deyarli hammasida bir xil leksik-
semantik xususiyatga ega.
Ro‘zg‘or asboblarini ifodalovchi terminlarning yana bir xususiyati shuki, 
ularning ba’zilari umuman, boshqacha ko‘rinishga ega, ammo har xil nomlansa 
ham, leksik-semantik va grammatik jihatdan bir xil tushuncha va bildiradi. 
Masalan, 
lakki
—tarelka, 
kasa
—piyola, 
payir
—xamirturish, 
la’li
—lagan kabi. 
Tadqiqotchi Sh. Nosirov o‘zbek shevalarining rangbarangligini e’tirof etgan holda 
o‘z tadqiqotlarida shunday misolni keltiradi: “Jizzax shahri va rayoni shevasida 
a
yrichökä
—yantoq olishda ishlatiladigan cho‘p”. Xorazm shevalarida ham 
ayrichökä/ ayriyava
shaklida ishlatiladi. Forish rayoni shevasida fonetik, 
morfologik, ayniqsa, leksik xususiyatlari jihatlaridan xarakterlidir: 
qapi
-eshik, 
saqa
-to‘g‘on, 
tölä-
bog‘, polizda vaqtincha yashash uchun ishlatiladigan imorat 
kabi. 
Xorazm qipchoq shevalarida esa bu so‘zlarni
saqa// bogät
—to‘g‘on, 
chertäk
—uzoq yerlarda dehqonchilik, qilish yoki chorvachilik qilish uchun 
qurilgan imorat, kappa shaklidagi ko‘rinishlari mavjud. Ro‘zg‘or asboblarini 
ifodalovchi etnografizmlarning ko‘pchiligi qadimgi manbalada quyidagicha 
shaklda uchraydi: