|
Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar.
Qardosh bo‘lmagan tillardan olingan
so‘zlar haqida gap borar ekan, bunda, asosan, arab, fors-tojik va rus tili va u orqali
Yevropa tillaridan o‘zlashgan leksik elementlar nazarda tutiladi.
Xorazm arablar tomonidan istilo qilingandan keyin, barcha bosib olingan
hududlarda bo‘lgani kabi, bu yerda ham arablarning urf-odatlari, dini bilan
birgalikda, arabcha so‘zlar ham kirib kela boshladi. Sababi islom dini qabul
qilingach, arab tili din tili, ilm-fan tili sifatida faoliyat ko‘rsata boshlagan. Arablar
istilosidan avval ham fors-tojik tili orqali arabcha so‘zlar Xorazm shevalariga kirib
kela boshlaganligini ta’kidlash kerak. Dalillar arab leksik elementlarining
30
ko‘pchiligi bilvosita, ya’ni eron tillari orqali, birmuncha navbatda tojik tili orqali
o‘tganligiga guvohlik beradi.
Xorazmni arablar 715-yilda istilo qilganligi ma’lum. Ammo hozirda
Xorazmda o‘zbeklar yashab turgan joylarda o‘sha zamonlarda qadimgi
xorazmliklar bilan birgalikda bu hududda turkiylar ham yashaganliklarini ham
unutmaslik kerak.
O‘rta Osiyo, shu jumladan, Xorazm ham arablar tomonidan istilo
qilingach, arablar hukmronlik siyosatini olib bordilar. Mahalliy xalqlarning o‘ziga
xos urf-odatlari yakson qilinadi.
Shimoliy Xorazm shevalarida qo‘llaniladigan arabcha so‘zlarning
aksariyati diniy tushunchalarni anglatadigan leksemalardan iborat. Shevalarda
qadimgi davrlardan boshlab, to hozirgi davrlargacha ishlatiladigan bunday so‘zlar
jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin:
savap
(savob),
iyman
(imon),
mayit
(tobut),
ärvah
(arvoh),
avmin
(omin),
ayat
(oyat),
dozah
(do‘zah),
duva
(duo),
qiyamat
(qiyomat),
mächit
(masjid),
zakat
(zakot), usher (ushurunning qisqargani),
däfin
(dafn),
kalima
(kalima),
niyät
(niyat),
bismilla
(bismilloh) va hakazo.
Bundan tashqari, Xorazmda XII asrda yashab ijod etgan Zamahshariyning
“Muqaddimatul-adab” nomli mashhur lug‘atidagi eski o‘zbek tili jumlalari
tarkibida umumiy leksikaning bir necha foizini arab leksik elementlari tashkil
etishi ham bunga yorqin misol bo‘la oladi. Masalan, ka’ba, haj, hujjat, holva,
masjid, miynat (mehnat), shuhrat, janoza, ishqiboz, dunyo, davlat, ziyorat, hoji,
hadis, kitob, ixtilof, janub, taom, qasd, jahl, rohat, safar, meros, zakot, lahad,
qiyomad, shavkat, ne’mat va boshqalar.
Tabiiyki, o‘sha davr adabiy tili jonli so‘zlashuv tilidagi barcha leksik
qatlamlarni aks ettirib berishga ojizlik qilgan. Davrlar o‘tishi bilan arab leksik
qatlamining hajmi esa borgan sari, ayniqsa bu diniy va falsafiy, ilmiy va she’riy
asarlarda o‘z aksini topgan edi.
Adabiy til va shevalarda mavjud bo‘lgan arab so‘zlarining
semantikasidagi farq uncha katta emas, o‘zlashtirilgan arab so‘zlarining ko‘pchiligi
shevalarning fonetik qonuniyatlariga moslashgan, semantikasi adabiy tilda qanday
31
bo‘lsa, shevalarda ham shunday. Bunga tadqiq qilinayotgan obyektdan olingan
quyidagi so‘zlar misol bo‘la oladi:
Shevada Adabiy tilda
Käsäl vomaq ädätdir
Kasal bo‘lmoq odatdir.
Xal soramaq mädätdir
Hol so‘ramoq madatdir.
Kälväatining kami yoq
Kelbatining kami yo‘q.
Michäsining mini yoq
Muchasining aybi yo‘q.
Däryä tiyinda bosa jayim
Daryo tagida bo‘lsa joyim.
Bayis-bahana yetirgäy xudayim
Bahona bois yetirgay xudoyim.
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdiki, madat, mucha, min
(kamchilik), bahona, azroil, jon, mulla so‘zlari Shimoliy Xorazm qipchoq
shevalarida boshqa tillardan so‘zlar bilan bir qatorda talaffuz me’yorlariga
muofiqlashtirilgan holda keng qo‘llanaveradi.
Arab tilidan o‘zlashgan turli sohalarga oid bo‘lib, shevalarda xuddi o‘z
so‘zlaridek ishlatiladi. Ularning ba’zilari adabiy tilda faol bo‘lmasa ham,
shevalarga oid so‘zlarga aylanib qolgandek tuyuladi. Ana shunday so‘zlardan biri
alam so‘zi hisoblanadi. Bu so‘z hozirgi lug‘atlarda eskirgan so‘z deb berilgan
1
.
Ushbu so‘z Shimoliy Xorazm qipchoq, shuningdek, o‘g‘uz shevalarida
ham uning bayroq “tug‘” ma’nosida ishlatiladi. Endilikda bu so‘zning avvalgi
ma’nolariga qo‘shimcha ma’no ottenkalari qo‘shilib, xotin-qizlar muqaddas
ziyoratgohlarga, qabristonga borganda tilak tilab, umid bilan bog‘lagan ro‘mol,
chit dastro‘mol, ip kabilar ham äläm deb ataladigan bo‘lgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
