Alimoff Team Ёшлар ёшлар учун!

 
 

---

4-Боб 
Ғарбнинг сўниши: Қудрати, Маданияти ва Маҳаллийлаштириши 
Ғарбий куч: Устунлик ва Кучсизланиш 
Ғарбнинг бошқа цивилизацияларга нисбатан муносабати икки 
кўринишда намоён бўлади. Биринчиси – ғолиблик яъни Ғарбий ҳукмронлик. 
Совет Иттифоқининг парчаланиши оқибатида Ғарб ягона жиддий рақибини 
йўқотади, натижада дунё Япониянинг эҳтимолий вақти-вақти билан берган 
ёрдами билан асосий Ғарб давлатларининг мақсадлари, устуворликлари ва 
манфаатларига қараб шакллантириладиган ва ўзгарадиган бўлди. Сақланиб 
қолган Супер куч сифатида Америка Қўшма Штатлари Буюк Британия ва 
Франция билан биргаликда сиёсий ва хавфсизлик масалалари бўйича, 
Германия ва Япония билан биргаликда иқтисодий масалалар бўйича ҳал 
қилувчи қарорларни қабул қилади. Ғарб бошқа ҳар бир цивилизация ёки 
минтақада муҳим манфаатларга эга бўлган ва бошқа цивилизациялар ва 
минтақаларнинг сиёсати, иқтисодиёти ва хавфсизлигига таъсир кўрсата 
оладиган цивилизация. Бошқа цивилизациялардан бўлган жамиятларга 
мақсадларига эришишлари ва қизиқишларини ҳимоя қилишлари учун Ғарбий 
ҳимоя зарурдир. Муаллифнинг таъкидлашича, Ғарб давлатлари: 
• 
Халқаро банк тизимига эгалик қилади ва фаолият кўрсатади ; 
• 
Барча валюта таърифларини назорат қилади ; 
• 
Дунёнинг асосий харидори ҳисобланади ; 
• 
Дунёнинг кўплаб тайёр маҳсулотларини тақдим этади ; 
• 
Халқаро капитал бозорларида устунлик қилади ; 
• 
Кўплаб жамиятлар орасида асосий аҳлоқий етакчи бўлишга интилади ; 
• 
Оммавий ҳарбий аралашувларга қодир бўлади ; 
• 
Денгиз йўлларини назорат қилади ; 

---

• 
Энг илғор техник тадқиқотлар ва ишланмаларни ўтказади ; 
• 
Етакчи техник таълимни бошқаради ; 
• 
Фазога киришда ҳукмронлик қилади ; 
• 
Аерокосмик соҳада ҳукмронлик қилади ; 
• 
Халқаро муносабатларда ҳукмронлик қилади ; 
• 
Юқори технологияли қурол саноатида устунлик қилади.
1
Ғарбнинг иккинчи сурати ўзгача. Бу цивилизация таназзулга юз тутган, 
унинг жаҳон сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий кучидаги улуши бошқа 
цивилизацияларникига нисбатан пасайган. Совуқ урушдаги Гарбнинг ютуғи 
ғалабани эмас чарчоқни келтириб чиқарди. Ғарб ўзининг ички муаммолари ва 
эҳтиёжлари билан тобора кўпроқ ташвишлана бошлади, чунки у иқтисодий 
ўсишнинг сустлиги, турғунликнинг пасайиши, ишсизлик, ҳукуматнинг катта 
танқислиги, иш этикасининг пасайиши, тежамкорликнинг паст даражаси ва 
кўплаб мамлакатларда, жумладан, АҚШда ижтимоий тарқоқлик, гиёҳванд 
моддалар савдоси ва бошқалар жиноятларга дуч келганди. Иқтисодий қудрат 
тезда Шарқий Осиё қўлига ўтади ва ҳарбий куч, сиёсий таъсири кучая 
бошлайди. Ҳиндистон иқтисодий таназзул ёқасида туриб қолади ва Ислом 
дунёси Ғарбга тобора душманлик қила бошлайди. Ғарбнинг буйруқларини ёки 
унинг ваъзларини бажаришга тайёр бўлган бошқа жамиятларнинг истаги 
йўқола бошлайди ва Ғарбнинг ўзига бўлган ишончи ва ҳукмронлик қилиш 
иродаси ҳам тезлашади. 1980-йилларнинг охирларида АҚШ деклинист 
тезислари бўйича кўплаб мунозараларга гувоҳ бўлди. 1990 йилларнинг 
ўрталарида мувозанатли таҳлил деярли бир хил хулосага келди:
Кўп жиҳатдан, унинг [АҚШ] нисбий кучи тез суръатлар билан пасаяди. 
Ўзининг иқтисодий имкониятлари нуқтаи назаридан Қўшма Штатларнинг 
Японияга ва охир-оқибат Хитойга нисбатан позицияси янада ёмонлашиши 
мумкин бўлади. Ҳарбий соҳада Қўшма Штатлар ва ривожланаётган бир қатор 
минтақавий кучлар (шу жумладан, Эрон, Ҳиндистон ва Хитой) ўртасидаги 

---

самарали имкониятлар мувозанати марказдан четга қараб силжийди. 
Американинг баъзи тузилмавий кучи бошқа халқларга ўтади; баъзи (ва унинг 
юмшоқ кучлари ҳам) кўп миллатли корпорациялар сингари нодавлат 
субъектлар қўлига ўтади.
2
Ғарбнинг дунёдаги ўрнини акс эттирувчи ушбу иккита қарама-қарши 
суратларидан қайси бири ҳақиқатни тасвирлайди? Албатта, иккаласи ҳам. 
Ғарб ҳозирда ҳукмронликни қўлга олмоқда ва ХХI асрга қадар куч ва таъсир 
жиҳатидан биринчи ўринда туради. Ғарбнинг устуворлиги пасайиб борар экан, 
унинг катта кучи йўқола бошлайди ва қолган қисми минтақавий асосда бир 
нечта йирик цивилизациялар ва уларнинг асосий давлатлари орасида 
тақсимланади. Ҳокимиятнинг энг сезиларли ўсиши Осиё цивилизацияларига 
қўшилиб боради ва ўсиб боради. Хитой аста-секин Ғарбни глобал таъсирга 
дучор қиладиган жамият сифатида пайдо бўлади. Цивилизациялар орасидаги 
ҳокимиятдаги бу силжишлар ғарбга қарашли бўлмаган жамиятларнинг 
тикланишига ва маданий фаоллигини оширишга ва Ғарб маданиятининг 
тобора рад этилишига олиб келади.
Ғарбнинг пасайиши учта асосий хусусиятга эга. 
Биринчидан, бу жуда секин жараён. Ғарбий кучнинг кўтарилиши тўрт 
юз йил вақтни олди. Унинг пасайиши узоқ давом этиши мумкин эди. 80-
йилларда таниқли британиялик олим Хедли Булл "Умумжаҳон халқаро 
жамиятнинг Европа ёки Ғарб ҳукмронлиги ўз чўққисига 1900 йилларда 
яқинлашди дейиш мумкин."
3
- деб таъкидлайди. Спенглернинг биринчи жилди 
1918 йилда пайдо бўлган ва "Ғарбнинг таназзули" ХХ аср тарихида марказий 
мавзу бўлган. Жараённинг ўзи асрнинг кўп қисмида чўзилган. Эҳтимол, бу 
тезлашиши ҳам мумкин. Иқтисодий ўсиш ва мамлакат имкониятларининг 
бошқа ўзгаришлари кўпинча S эгри чизиғи бўйлаб давом этади: секин 
бошланиб, кейин тезлашиб, кенгайиш ва текисланиш суръатлари пасаяди. 
Давлатларнинг қисқариши тескари S эгри чизиғи бўйлаб ҳам содир бўлиши 
мумкин, худди Совет Иттифоқи: аввал мўтадил бўлиб, пастга тушишдан олдин 

---

тезлашгани сингари. Ғарбнинг таназзули ҳали ҳам бир маромда давом 
этмоқда, аммо баъзи пайтларда у кескин тезлашиши мумкин. Иккинчидан, 
пасайиш тўғри чизиқда давом этмайди. Ғарбий заифликнинг намоён 
бўлишидан кейин Ғарб кучини тўхтатиш, орқага қайтариш ва қайта 
ишонтириш бу жуда тартибсиздир. Ғарбнинг очиқ демократик жамиятлари 
янгиланиш учун катта имкониятларга эга. Бундан ташқари, кўплаб 
цивилизациялардан фарқли ўлароқ, Ғарбда иккита асосий куч маркази бўлган. 
Тахминан 1900 йилларда бошланган Булл кўрган таназзул аслида Ғарб 
цивилизациясининг Европа таркибий қисмининг таназзулга юз тутиши эди. 
1910-1945 йилларда Европа ўз-ўзидан бўлиниб кетди ва ички иқтисодий, 
ижтимоий ва сиёсий муаммолари билан банд бўлиб қолди. Аммо 1940-
йилларда Ғарб ҳукмронлигининг Америка босқичи бошланди ва 1945 йилда 
Америка Қўшма Штатлари дунёни қисқа вақт ичида 1918 йилдаги қўшма 
Иттифоқ кучлари билан таққосланадиган даражада қисқароқ қилиб 
ҳукмронлик қилди. Урушдан кейинги деколонизация Eвропанинг таъсирини 
янада камайтирди, аммо янги трансмиллий империализм бўлган АҚШни 
анъанавий ҳудудий империяга алмаштирди. Аммо Совуқ Уруш даврида 
Америка ҳарбий қудрати Советлар кучига тенглашди, аммо иқтисодий 
қудрати Япония иқтисодиётига нисбатан пасайди. Ҳарбий ва иқтисодий 
янгиланиш бўйича даврий ҳаракатлар олиб борилди. 1991 йилда таниқли 
британиялик олим Барри Бузан "чуқурроқ ҳақиқат шундаки, марказ ҳалиям 
мустамлака қилинган пайтдан бери ҳар қачонгидан ҳам устунроқ ва атроф-
муҳит унга кўпроқ бўйсинувчидир."
4
- деб таъкидлади. Аммо бу фикрнинг 
аниқлиги уни келтириб чиқарган ҳарбий ғалаба тарихга айлангани учун 
йўқола бошлади. Учинчидан, куч - бу бир одам ёки гуруҳнинг бошқа одам ёки 
гуруҳнинг хатти-ҳаракатларини ўзгартириш қобилиятига эга бўлишдир. Хулқ-
атвор хоҳиш устунлиги, мажбурлаш ёки насиҳат орқали ўзгартирилиши 
мумкин, бу эса куч ишлатувчидан иқтисодий, ҳарбий, институционал, 
демографик, сиёсий, технологик, ижтимоий ёки бошқа манбаларга эга 
бўлишини талаб қилади. Шундай қилиб, бир давлат ёки гуруҳнинг кучи, 

---

одатда унинг тасарруфида бўлган ресурсларнинг бошқа давлатлар ёки 
гуруҳларга бўлган таъсирига қараб ўлчаб аниқланади. Ғарбнинг кўплаб (аммо, 
ҳаммаси эмас), муҳим энергия манбалари улуши ХХ аср бошларига келиб ўз 
чўққисига чиқди, сўнгра бошқа цивилизациялар манбаларига нисбатан пасая 
бошлади. 
Жадвал 4.1 
ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ СИЁСИЙ НАЗОРАТИ ОСТИДАГИ ҲУДУДИ, 
1900-1993 
МИНГЛАБ КВАДРАТ МИЛЛАРДА ЖОЙЛАШГАН ЦИВИЛИЗАЦИЯЛАРНИНГ 
УМУМИЙ ҲУДУДИЙ БАҲОСИ 
ЙИЛИ
ҒАРБ 
АФРИК
А 
ХИТО
Й 
ҲИН
Д 
ИСЛО
М 
ЯПО
Н 
ЛОТИН 
АМЕРИКАС
И 
ПРОВАСЛА
В 
БОШҚ
А 
190
0 
192
0 
197
1 
199
3 
20,29
0 
25,44
7 
12,80
6 
12,71
1 
164 
400 
4,636 
5,682 
4,317 
3,913 
3,936 
3,923 
54 
54 
1,316 
1,279 
3,592 
1,811 
9,183 
11,054 
161 
261 
142 
145 
7,721 
8,098 
7,833 
7,819 
8,733 
10,258 
10,346 
7,169 
7,468 
2,258 
2,302 
2,718 
ДУНЁ ҲУДУДЛАРИНИ ФОИЗЛАРДА БАҲОЛАШ 
ЭСЛАТМА: ДУНЁНИНГ НИСБИЙ ҲУДУДИЙ УЛУШЛАРИ КЎРСАТИЛГАН ЙИЛДАГИ 
ДАВЛАТ ЧЕГАРАЛАРИГА АСОСЛАНГАН 
• Дунё миқёсида 52,5 миллион квадрат миля Антарктидани ўз ичига олмайди 
1900 
1920 
1971 
1993 
38.7 
48.5 
24.4 
24.2 
0.3 
0.8 
8.8 
10.8 
8.2 
7.5 
7.5 
7.5 
0.1 
0.1 
2.5 
2.4 
6.8 
3.5 
17.5 
21.1 
03 
0.5 
0.3 
0.3 
14.7 
15.4 
14.9 
14.9 
16.6 
19.5 
19.7 
13.7 
14.3 
4.3 
4.4 
5.2 
МАНБАЛАР: Давлат арбобининг йил китоби [Ню Ёрк: Aвлиё Мартин Матбуоти, 1901-1927]; Дунё 
Атлас Китоби[Чикаго; Field Enterprises Educational Корп. 1970] Britannica Book of the Year [Чикаго; 
Британия Энциклопедияси Инк. 1992-1994]. 
Цивилизацияларнинг сиёсий назорат остидаги ҳудудлари. 
1900-1993 йиллардаги ҳудуд ва аҳоли. 

---

1490 йилда Ғарбий жамиятлар Болқон ярим оролидан ташқари Европа 
яриморолининг кўп қисмини, ёки эҳтимол 52,5 миллион квадрат милга тенг 
(Антарктидан ташқари) глобал ер майдонининг 1,5 миллион квадрат милини 
назорат остига олишди. 1920-йилда ўзининг ҳудудий кенгайиш чўққиси 
пайтида Ғарб 25.5 миллион квадрат мил ҳудудга ёки ернинг ярмига яқин 
қисмида ҳукмронлик қилди. 1993 йилга келиб ушбу ҳудудий назорат тахминан 
12,7 миллион квадрат милга қисқартирилди. Ғарб ўзининг асл Европа 
ядросига, шунингдек, Шимолий Америка, Австралия ва Янги Зеландияда 
жойлашган аҳоли яшайдиган ҳудудларига қайтди. Мустақил ислом 
жамиятларининг ҳудуди, аксинча, 1920 йилдаги 1,8 миллион квадрат милдан 
1993 йилда 11 миллион квадрат милга кўтарилди. Шунга ўхшаш ўзгаришлар 
аҳоли сони назоратида ҳам юз берди. 1900 йилда Ғарбликлар дунё 
аҳолисининг қарийб 30 фоизини ташкил этар эди ва Ғарб ҳукуматлари ўша 
пайтдаги аҳолининг қарийб 45 фоизини, 1920 йилда эса 48 фоизини 
бошқарган. 1993 йилда Ғарб ҳукуматлари Гонконг каби кичик империя 
қолдиқларини ҳисобга олмаганда ғарбликлардан бошқа ҳеч кимни 
бошқармаган. Инсониятнинг 13% дан ортиқ қисмини ташкил этган ғарбликлар 
кейинги асрнинг бошларида 11% га, 2025-йилгача 10% га тушиш арафасида.
5
Умумий аҳоли борасида 1993 йилда Ғарб Хитой, Ислом, Ҳинду 
цивилизацияларидан кейин 4-ўринда турган.
Сон жиҳатдан, ғарбликлар дунё аҳолисининг тобора камайиб бораётган 
кичик қисмини ташкил этади. Таркибий жиҳатдан эса ғарбликлар ва бошқа 
халқлар ўртасидаги мувозанат ўзгармоқда. Ғарбий бўлмаган минтақадаги 
халқлар соғломлашиб, маъданийлашиб ва саводхонлиги ошиб бормоқда. 1990 
йилларнинг бошларигача Лотин Америкаси, Африка, Яқин Шарқ, Жанубий 
Осиё, Шарқий Осиё ва Жанубий-шарқий Осиёдаги чақалоқлар нобуд бўлиши 
кўрсаткичи 30 йил аввалги ҳолатнинг ½ ёки 1/3 қисмини ташкил этган. Ушбу 
минтақаларда ўртача умр кўриш, Африкада 11 йил, Шарқий Осиёда 23 йилгача 
ўсди. 1960 йилларнинг бошларида кўплаб Учинчи Дунё мамлакатларида ўрта 
ёшлиларнинг учдан бир қисмидан камроғи саводли эди. 1990 йиллар 

---

бошларида Африкадан ташқари бир мунча давлатлар аҳолисининг ярмидан 
камроғи саводли эди. Ҳиндистонликларнинг тахминан 50% и ва 
хитойликларнинг 75% и ўқиш ва ёзишни билган. 1970 йилда ривожланаётган 
мамлакатлардаги саводхонлик даражаси ривожланган давлатлардагининг 
ўртача 41% ини, 1990 йилда эса 71% ни ташкил этган. 1990 йилнинг 
бошларигача, Африкадан бошқа ҳар бир минтақадаги барча ёшдагилар 
ҳақиқатан бошланғич таълимга қамраб олинди. Энг муҳими, 1960 йилларнинг 
бошларида Осиё, Лотин Америкаси, Ўрта Шарқ ва Африкада мос ёш 
тоифасининг учдан бир қисми, 1990 йиллар бошларида Африкадан 
бошқаларидаги ёш тоифасининг ярми ўрта таълимда теҳсил олган. 1960 йилда 
шаҳар аҳолиси ўрта ривожланган дунё аҳолисининг тўртдан бир қисмини 
ташкил этган. Аммо, 1960-1992 йиллар давомида аҳолининг шаҳарда 
яшайдиган қисми Лотин Америкасида 49% дан 73%га, Араб мамлакатларида 
34% дан 55% га, Африкада14% дан 29% га, Хитойда 18% дан 27% га, 
Ҳиндистонда 19% дан 26% га ўсган.
6
Жадвал 4.2