Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Ф.Фукуяма
нинг 
“Тарихнинг 
ниҳояси”
концепцияси “совуқ уруш”нинг охири ва социалистик 
системанинг қулаши давридаги иккинчи неомондиалистик назария 
бўлди. 
Ниҳоят, учинчи неомондиалистик назария – яна ўша 
З.Бжезинский ва бошқалар томонидан илгари сурилган 
“Янги дунѐ 

---

127 
тартиботи”
ѐки “АҚШнинг янги турдаги гегемонлиги” 
концепциясидир. 
Бжезинский Конвергенция назарияси дея тақдим этган ва 
такомиллаштирган концепция ғоясини тарихда илк бора АҚШ 
президенти 
Л.Жонсон
эълон қилган. Бироқ бу ғояни асли рус 
бўлган АҚШ социологи 
Питирим Сорокин 
(1889-1968) 
кенгайтирган ва назарий жиҳатдан асослаб берган эди. 
Конвергенция назарияси доирасида “капитализм ва социализм 
орасида 
янги 
маданий-мафкуравий 
цивилизацияни 
(конвергенцияни) яратиш” методларини бўлса биринчи марта айни 
З.Бжезинский раҳбарлик қилган комиссия тайѐрлаган. 
З.Бжезинский 1986 йилда нашр этилган 
“Ўйин режаси. АҚШ 
ва СССР ўртасида курашнинг геостратегик тузилмаси”
асарида 
биринчи бўлиб СССР ва АҚШ ўртасидаги рақобат ва “совуқ 
уруш”нинг туб сабабларини тадқиқ этишга ҳаракат қилди, 
Евроосиѐ устидан назорат ўрнатиш учун қарама-қарши лагерлар 
ўртасида олиб борилаѐтган геосиѐсий курашнинг хусусиятларини 
тавсифлаб берди, икки қарама-қарши блокни – Атлантика ва 
Континентал 
мамлакатларни 
яқинлаштириш 
(конвергенция) 
модели ва методологиясини таклиф қилди. 
Ғарбнинг Шарқ устидан мутлақ устунлиги ва ғалаба қозониш 
эҳтимоли тўғрисидаги ғояни тиқиштираѐтган атлантчилардан 
фарқли ўлароқ, З.Бжезинский ва конвергенция ғоясининг бошқа 
тарафдорлари анча самарали ва амалий ғояларни илгари сурдилар. 
Уларнинг фикрича, 
Евроосиѐга таъсир кучига молик бўлиш ва 
келажакда бу ҳудудда яшаган халқларнинг меҳрини қозониш кураш 
орқали эмас, балки улар билан янги геосиѐсий муносабатлар 
ўрнатиш, янада самаралироқ иқтисодий, ижтимоий ва маданий-
мафкуравий алоқалар ўрнатиш орқалигина амалга ошиши мумкин.
Конвергенция 
тарафдорлари 
социализмга 
қарши 
олиб 
борилаѐтган кураш методлари жиддий самара бермайди, деб 
ҳисобладилар. Шунинг учун Ғарб бошқарувининг асосий 
тамойиллари ва устун жиҳатларини ( масалан, демократия ва бозор 
иқтисодиѐти 
сингари 
қадриятларни) 
принципиал 
шаклда 
ривожлантириш билан бирга, шарқ мамлакатларининг ва 
социалистик системанинг айрим жозибадор ғоялари, дастурларини 
(масалан, ижтимоий тенглик, фаол ижтимоий сиѐсат, иқтисодий 
эҳтиѐжларни режалаштириш ва ҳ.к.) қабул қилиши ва уларни 
конвергенция қилиб, ҳаѐтга жорий этиши керак. Бунинг учун 

---

128 
социалистик лагер ҳам, ўз навбатида, синфий кураш, пролетариат 
диктатураси мақсадида амалга ошираѐтган капитализмга қарши 
шиорларидан воз кечиши, сўз эркинлиги, бозор иқтисодиѐти ва 
мулкчиликнинг турли шаклларига йўл очиши керак эди. Назария 
муаллифларининг фикрича, бу қадамлар Евроосиѐ ва бутун 
жаҳонда эркин рақобат, тинчлик ва фаровонликка кенг йўл очиб 
берган бўларди. Бу эса инсониятга ѐрқин келажак умидини бахш 
этади. 
Кўряпмизки, 
жаҳонда 
мамлакатлараро 
муносабатларни 
янгилашга 
йўналтирилган 
мазкур 
геоиқтисодий 
лойиҳа 
атлантчиларнинг қаттиқ кураш доктринаси ва мондиалчиларнинг 
“янги дунѐ тартиботи” дея ном берган режими орасида муайян 
маънода ўтиш вариантидир.