Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Жан Боден
(1530-1596) 
“Давлат ҳақида олти китоб” асарида (1577 й.) бу назарияга биринчи 
бўлиб мурожаат қилди. Унинг бу асари европаликларда географик 
детерминизм масаласига яна қизиқиш уйғотди. 
Боден сиѐсий ва давлат тузилишидаги тафовутлар ва фарқларни 
учта: Парвардигорнинг иродаси, инсоннинг омади ва табиат 
таъсири сабаблари билан изоҳлади. Муаллиф табиатнинг таъсир 
кучида биринчи навбатда географик шартларга, барча географик 
омиллар орасида бўлса, иқлимга асосий аҳамият берган. 
Ж.Боден Ер куррасини уч: иссиқ-экваториал, совуқ-қутбий ва 
ўрта-мўътадил қисмга бўлган. Қадимги юнон мутафаккири 
Полибийдан кейин у халқларннг характери биринчи навбатда 
иқлим шартлари ва яшаш жойига боғлиқ, деб тасдиқлади. 
Мутафаккир 
шимолда 
кучлироқ 
ва 
жангари, 
жанубда 
қобилиятлироқ кишилар яшайди, деб ѐзган эди. 
Географик детерминизм ғоялари XVIII-XIX асрларда янада 
кенгроқ ѐйилди. Француз маърифатпарвари, файласуф 
Шарль 
Монтескье 
(1689-1755) “Қонунларнинг табиати ҳақида” асарида 
(1748 йил) Бодендан кейин давлатларнинг қонуний тузилмасидаги
тафовутнинг асосий сабабини иқлим хусусиятлари билан боғлаган 
эди. У совуқ иқлимда яшовчи кишилар мўътадил иқлимда 
яшайдиганларга нисбатан ахлоқлироқ, чунки мўътадил иқлимнинг 
ўзига хос хусусиятлари уларга таъсир ўтказади ва уларнинг хулқ-
атвори ўзгарувчан бўлишига сабаб бўлади, деб даъво қилган. 
Монтескьенинг фикрича, иссиқ иқлим кишиларнинг характерини 
заифлаштиради, бу эса иссиқ мамлакатларда қулчиликнинг 
ривожланишига олиб келган. 
Европа геосиѐсатида айни Монтескье биринчи бўлиб давлат 
тузилиши, бошқарув шаклларини табиий-географик омил билан 

---

33 
боғлаб тушунтирган, иқлимнинг давлат ва жамият ҳаѐтига 
таъсирини очиб берган
1
. 
Янги давр француз мактабида Монтескьедан ташқари