Али Ҳасанов геосиёсат озарбайжончадан Бобохон муҳаммад шариф таржимаси Тошкент

Аврелий Августин
(354-
430) жаҳон тартиботи ва Худонинг иродаси билан боғлиқ 
мулоҳазаларида мазкур идеалистик назарияни асослашга ҳаракат 
қилган
1
. 
Европада V аср охирларидан геосиѐсий ғоялар пайдо бўла 
бошлади ва кенг тарқалди. Бу жараѐн Ғарбий Рим империясининг 
таназзули шароитида империя вилоятларида марказдан қочиш 
истаклари кучайган ва миллий заминда янги-янги ҳокимият 
марказлари вужудга келган вақтга тўғри келди. 
1096-1270 йиллар орасида 
христианларнинг мусулмон халқларга 
ва ислом динига қарши амалга оширган салб юришлари
Европада 
геосиѐсий фикр тараққийсига энг кучли туртки берган 
ҳодисалардан бири бўлди. Бу юришлар натижасида ва Буюк 
географик кашфиѐтлар даврида европаликларнинг жаҳоний 
географик ва геосиѐсий дунѐқараши янги-янги маълумотлар, билим 
билан бойиди, денгиз ва қуруқликларнинг хариталари чизилди. Бу 
эса кейинги геосиѐсий тадқиқотларга ва ҳодисаларга жиддий 
таъсир кўрсатди. Янги-янги ерлар, океан, денгиз, дарѐ соҳиллари, 
халқлар, жамиятлар ва давлатлар, ерларнинг стратегик, моддий ва 
тижорий характеристикаси билан танишув ва ҳоказолар Европада 
геосиѐсат арбобларининг тафакукурида инқилобий ўзгариш ясади, 
1
Қаранг: Мухаев Р.Т. Ўша асар, 84-бет. 

---

31 
уларни давлатларнинг пайдо бўлиши, хавфсизлиги ва ривожида 
географик маконлар, ҳудуд омили нақадар муҳим аҳамият касб 
этиши тўғрисидаги хулосага олиб келди.
Бундан ташқари Буюк географик кашфиѐтларнинг ўрта асрларда 
Европада кенг тарқалиши ва мустамлакачиликнинг қитьа 
давлатларининг 
расмий 
сиѐсатига 
айланиши 
географик 
детерминизм ғояларининг ривожига янги туртки бўлди ва унинг 
Европа ва жаҳонда амалий татбиқини жадаллаштирди. 
XVI асрдан бошлаб Европада капитализмнинг ривожланиши, 
буржуазия зумрасининг шаклланиши ва мустамлакачилик 
ҳаракатининг бошланиши геосиѐсий реалликларни идрок этиш ва 
реалистик таҳлил этишнинг янги марказлари пайдо бўлишига олиб 
келди. 
Тадқиқотчиларнинг 
фикрича, 
XV 
асрда 
Византия 
империясининг қулаши ва марказлашган миллий давлат барпо 
этиш 
ҳаракатларининг 
бошланиши 
Европада 
геосиѐсий 
тушунчаларнинг ривожига кучли туртки берган ҳодиса бўлди. Бу 
ҳодиса, бир томондан, Европада қироллик ҳокимиятининг оѐқ-
қўлини бўшатиб, янги мустамлакалар учун курашга руҳлантирди, 
бошқа томондан, ўз даврининг илғор стратегик ва геосиѐсий 
тафаккур намояндаларини муҳим геостратегик ҳудудларни 
ўрганишга, давлат даражасида сафарлар қилиб, муҳим геостратегик 
ҳудудларни ўрганишга, ҳарбий-стратегик, ишғол этиш, аҳолини 
жойлаштиришга 
оид, 
географик, 
топографик 
режалар, 
маълумотнома ва ҳоказо китобларни тайѐрлашга отлантирди.
Туркларнинг Византия императорини ва православ патриархини 
Константинополдан Римга ҳайдаб юбориши эса Европа 
геосиѐсатчиларининг назарий манбашунослик базасига жуда 
жиддий таъсир кўрсатди. Узоқ муддат Византия черковларининг 
чанг босган хоналарида сақланган қадимги давр асарлари, 
қўлѐзмалари Европага келтирилгач, нашр этилиб, билимдон 
китобхонлар ихтиѐрига берилди. Қадимги муаллифларнинг 
геосиѐсий ва геостратегик ғоялари билан танишган христиан 
Европаси тадқиқотчилари янги-янги тадқиқотларга киришдилар. 
Бу жараѐнларнинг ҳаммаси, пировардида, дунѐнинг геосиѐсий 
тузилиши ва жаҳон тартиботи ҳақида ўтмишда ҳукмрон бўлган 
диний-идеалистик қарашларнинг реалистик назариялар билан аста-
секин алмашинувига туртки берди. XVIII асрдан бошлаб Европа 
мутафаккирларининг инсон ва унинг илмий тафаккури билан 

---

32 
боғлиқ ташаббуслари, турли илмий тажрибалари бу соҳада чинакам 
сакрашга сабаб бўлди. 
Тарихий адабиѐтда Аристотель томонидан илгари сурилган 
географик детерминизм назарияси энг қадимги геосиѐсий назария 
деб ҳисобланади. Геосиѐсат ва геосиѐсий жараѐнларни билишда бу 
назарияни энг қадимги намуна деб ҳисобласа бўлади. 
Геосиѐсий муҳит (иқлим, дарѐлар, денгизлар ва ҳ.к.лар)нинг 
тарихга таъсири тўғрисидаги ғояни қадимги мутафаккирлар - 
Геродот, Гиппократ, Фукидид, Полибий ва бошқаларнинг 
асарларида учратиш мумкин. 
Янги даврда Европада француз олими