Al-xorazmiy nomli urganch davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti

1. Avtomobil transportining shakllanishi

O`zbekiston xalq xo`jaligi tasarrufida turli maqsadlarga mo`ljallangan 200 ming ga yaqin yuk avtomobillar xizmat ko`rsatadi. Respublikada fuqarolarning shaxsiy mulki bo`lgan 788,2 ming yengil avtomobillari bor.

Respublikada transport tizimi temir yo`l, avtomobil yo`llari, zamonaviy uskunalar bilan jihozlangan vokzallar, stansiyalar yuk omborlari, pristanlar, havo flotining yirik aerovokzallar va infra struktura bo`linmalarini qamraydigan murakkab xalq xo`jaligini tashkil etadi.
Xalq xo`jaligining sanoat,qishloq xo`jaligi, qurilish, suv xo`jaligi, aloqa, savdo, sog`liqni saqlash. Komunal xo`jaligi, mada-niyat, mudofa va boshqa tarmoqlarida ixtisoslashgan yirik avto-transport korxonalari mavjud.
1995 yilda Respublikada umumiy foydalaniladigan avtomobil transportida yo`lovchilar tashishga mo`ljallangan 14,7 avtobus, 5000 dan ko`proq yengil taksi mashinalari ishladi. Respublika bo`yicha 2892 avtobus marshrutlarida (jumladan 593 shahar, 1768 shahar atrofi, 532 shaharlararo) avtobuslar qatnadi. Avtobuslar bilan har kuni 5 millionga yaqin yo`lovchi tashiladi. Respublakada 27 ta avtovokzal, 120 ta avtostansiya xizmat ko`rsatadi. Faqat shahardagi avtobus qatnaydi. 1995 yili avtobuslar 1819,6 million yo`lovchi tashiladi.
Avtomobil yo`llari.
Yo`l xo`jaligi tarmoqlarida 34,5 ming ishchi va injener texnik xodim band. Respublikadagi avtomobil yo`llarining jami uzunligi 115 ming km ortiq. Umumiy foydalaniladigan avtomobil yo`llarining uzunligi 43,4 ming km. Jumladan 3243 km xalqaro, 18801 km davlat, 21939 km mahalliy ahamiyatga ega bo`lgan yo`ldir. Shuningdek Respublikada idoraga karashli yullar xam mavjud. 1992 yil 3 iyunda avtomobil yo`llari to`g`risida O`zbekiston Respublikasi qonuni qabul qilindi.
1992 yil fevralda O`zbekiston avtomobil yo`llarini qurish va undan foydalanish davlat-aksiyadorlik konserni (o`zavtoyo`l) tuzilgan. Kotsern tarkibida qoraqalpog`iston Respublikasi viloyatlari avtomobil yo`llari boshqarmalari, 162 tuman avtomobil yo`llari boshqarmalari, 532 yo`llar asrash va ulardan foydalanish bo`limlari, «o`zyo`lloyiha» Respublika va yo`l inshoatlar qurish, qayta qurish va ta`mirlash bo`yicha loyiha qidiruv instituti, ko`prik temir- beton qurilmalari zavodi va boshqa korxonalari bor.
XX asr boshlarida O`zbekistonda 27 ming km yo`l bo`lib. Asosan ot-arava, karvon va yo`lovchilarga mo`ljallangan shundan faqat 2ming km ga shag`al yotqizilgan edi.
Respublika mustaqillikka erishgandan keyin mavjud avtomobil yo`llarini xalqaro andozalarga moslash, yo`llarni saqlash va ta`mirlash, yangi barpo etilayotgan sanoat viloyatlarini xalqaro magistrallar bilan bog`laydigan yo`llar qurilishi masalalariga e`tibor kuchaydi. Bu borada O`zbekiston Xitoy va Pokistonga chiqish imkoniyatini beruvchi Andijon-o`sh, Ergashtom-qashqar avtomobil yo`llarini ishga tushirishda (1997 yil 21 iyul) hind okeaniga imkon beradigan Termiz Xitoy-Karochi avtomobil yo`li qurilishida o`z ulishi bilan qatnashmoqda. Respublikaning o`zida Farg`ona vodiysi bilan Toshkent vohasini qamchik dovoni orqali bog`laydigan yirik avtomobil yo`li hamda qo`ng`irot-Denov avtomagistrali qurilishida jadal olib borilmoqda. Respublikada jami yo`llarning 95,6% ga qattiq qoplamalar yotqizilgan, jumladan sement-beton qoplamli yo`llar 0,8% (336 km), asfalt - beton qoplamli yo`llar 49,6%(21819 km), qora shag`alli va qora qoplamli yo`llar 40,6%(17769 km)ni tashkil etadi.
O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida transport tizimining yana bir muhim qismi bo`lgan avtomobil transporti va avtomobil yo`llari ham o`rin tutadi. Milliy iqtisodiyotning avtomobil transportidan foydalanmaydigan birorta sohasi yo`q. Qisqa masofalarga yuk va yo`lovchilarni tashishda, zamonaviy transportning boshqa xillari mavjud bo`lmagan manzilgohlarda aholi va tashkilotlarga xizmat ko`rsatishda, ayniqsa transport uchun noqulay bo`lgan tog`li joylarda avtomobil transportining ahamiyati beqiyosdir.
O`zbekiston hududida avtomobil yo`llari tarmog`i ancha keng har 1000 km² maydonga avtomobil yo`llarining zichligi 210 km ga yetadi. Qator avtomobil yo`llari xalqaro va davlat ahamiyatiga ega. Hozirgi kunda avtomobil yo`llarining umumiy uzunligi 115 ming km dan ortiq. Shularning 95,6 foizi qattiq qoplamali yo`llardir. Mamlakatimiz hayotida muhim o`rin tutgan avtomobil yo`llari jumlasiga eng avvalo Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo va boshqa viloyatlar orqali o`tgan Katta O`zbek avtomobil trakti kiradi. 1940 yili qurib bitkazilgan va 700 km dan ortiq uzunlikka ega bo`lgan ushbu ravon yo`l qanchadan-qancha yuk va yo`lovchilar tashishga hamda hududlar orasida transport xizmati ko`rsatishni yaxshilashga olib keldi.
Ikkinchi Jahon urushi boshlanishdan oldin Farg`ona vodiysidagi 3 viloyat va qator shaharlarni jumladan Qo`qon, Marg`ilon, Asaka, Andijon, Namangan, Chust shaharlarini bog`lab turuvchi aylanma yo`l qayta qurildi. Shuningdek, turli davrlarda ishga tushgan Toshkent-O`sh, Samarqand-Buxoro, Toshkent halqa yo`li, Nukus-G`uzor, Qo`ng`irot-Beynov kabi yana qator avtomobil yo`llari ham O`zbekistoning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta ahamiyat kasb etadi.
1959 yilda Toshkent-Angren-Qo`qon avtomobil yo`li (248 km) qurildi. Bu yo`l Qurama tog`idagi Qamchiq (890 m) va Rezak (368 m) tonnellaridan o`tadi. Mazkur yo`l orqali Toshkentdan Farg`ona vodiysiga tashiladigan yuklar, temir yo`lda tashiladigan yuklarga qaraganda 3-4 baravar tez yetkaziladi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin mavjud avtomobil yo`llarini xalqaro andozalarga moslash, yo`llarni saqlash va ta`mirlash, yangi barpo etilayotgan sanoat rayonlariga xalqaro magistrallar bilan bog`laydigan yo`llar qurilishi masalalariga e`tibor kuchaydi. Shu bilan birga endilikda avtomobil transportida ham xususiylashtirish, kichik va o`rta biznesni rivojlantirish davom etmoqda. Transport vositalari-avtobuslar, yuk va yengil mashinalarga ega bo`lgan jamoa hamda xususiy xo`jaliklar ko`paymoqda, ularning yo`lovchi va yuk tashishda salmog`i asta-sekinlik bilan o`sib bormoqda.
Mamlakat avtotransportining moddiy-texnik ba`zasi mustahkam-lanmoqda. Avtotransport parki xorijiy mamlakatlar (Germaniya, Janubiy Koreya)dan keltirilgan va vatanimizda ishlab chiqarilayotgan avtobuslar, yengil mashinalar hisobiga tobora yangilanib bormoqda. O`zbekiston avtomobil transportida qo`shni uzoq xorijiy davlatlar bilan bog`lanish istiqboli ochilmoqda. Mamlakatimiz O`rta Osiyo davlatlarining barchasi bilan xalqaro ahamiyatga molik bo`lgan yirik avtomagistrallar qurishda tashabbuskor bo`lib chiqmoqda yoki bevosita qatnashmoqda. Jumladan, u Xitoyga (va Tinch okeani mintaqasiga) chiqish imkoniyatini beruvchi "Andijon-O`sh-Ergashtom-Qashqar" avtomobil yo`li hamda Hind okeaniga chiqishga imkon beradigan "Termiz -Hirot-Karachi" avtomobil yo`li qurilishida va shu yo`nalishda mavjud bo`lgan yo`llarni qayta ta`mirlashda o`z ulushini qo`shish bilan qatnashmoqda. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidlaganidek, "O`zbekiston Xitoy va Pokistonga olib boradigan Andijon-O`sh-Ergashtom-Qashqar, shuningdek, Buxoro-Seraxs-Mashhad-Tehron va Termiz-Hirot-Qandaxor-Karochi avtomobil yo`llarini qurish va qayta ta`mirlash ishlariga hissa qo`shgan holda qatnashishdan ham manfaatdor".¹