Al-buxoriyning “al-adab al-mufrad” asaridagi ijtimoiy-tarbiyaviy masalalar

nd Stability 

www.sciencebox.uz/ 
Prospects for improving the quality of modern continuing education”
 
Special Issue | 2022

lgan ijobiy fazilatlar keng yoritilgan. 
Jumladan, insoniylikning eng cho‘qqisi bo‘lgan hayo, uyatchanlik haqida so‘z yuritilganda, 
iymondandir!” degan gaplari 
hadisni to‘la misol qilib 
keltirish maqsadga muvofiqdir. Usmon ibn Affon bilan hazrati Oisha Said Ibn al-Osga aytdilar: 
Rasuli akram, hazrati Oishaning ustlariga tashlab yuradigan kiyimlariga o‘ralib, u zotning 
hlab yotgan vaqtlarida Abu Bakr (roziyollohu anxu) kelib, kirishga ruhsat 
yotgan holatlarini hech o‘zgartirmay, u 
kishini qabul qildilar. Abu Bakr Siddiq (roziyollohu anhu) kirib maqsadlarini aytib bo‘lib chiqib 
ketdilar. Shundan keyin Hazrati Umar ham kelib ruhsat so‘raganlarida hazrati Abu Bakr Siddik 
kirganlarida kanday o‘tirgan bo‘lsalar shunday o‘tiraverdilar. U kishi ham hojatlarini bitirib
 
keyin men kelib ruhsat so‘raganimda Rasulullox 
da, Oishaga karab: “Kiyimlaringni yigishtirib qo‘y”, - dedilar. 
Shunda men ham kirib hojatlarimni bitirib chiqib ketdim. Men ketganimdan keyin hazrati Oisha 
ulalloh! Siz nima uchun otam Abu Bakr Siddik bilan Umar ibn al-
Xattobga kilmagan harakat va muomalani xazrati Usmonga qildingiz?” - deb so‘raganlarida, 
Rasululloh (s.a.v.): “Usmon uyatchang odam, sening kiymingga o‘ralib yonboshlab yotgan 
at berganimda maqsadlarini gapira olmay, uyalib qaytib chiqib ketardi, deb 
b]. Hadislardagi eng muhim ijtimoiy-falsafiy g‘oyalar 
yahshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik, rahmdillik va shavqatsizlik kabi tushunchalar bilan 
bog‘liqdir. Ushbu insoniy sifatlar inson uchun azaliy bahs, munozara manbai bo‘lib keladi. Biror 
davr yoki taraqqiyot bosqichi yo‘qki, ushbu dialektik voqe’alarga o‘z munosabatini bildirmagan 
dir. Bu o‘rinda “Al-adab al-Mufrad”
 
hadisni to‘la misol qilib keltirish maqsadga muvofiqdir. “Abu-Muso al-Ash’ari” 
aytadilar: Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam “Har bir musulmon kishi sadaqa qilishi kerak”,- 
deb so‘rashdi: Rasululloh Sollallohu 
da, o‘ziga ham foyda va undan boshqa 
dedilar. Sahobalar yana: ”Ishlashga ham qurbi 
deyishdi. Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam : ”U vaqtda muhtoj va mazlum 
dedilar.Ular: ”Buni ham qila olmasachi?” - 
deganlarida, Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam: “Yaxshilikka buyuradi”, - dedilar. Ular yana: 
deb so‘rashdi. Shunda, Rasululloh Sollallohu alayhi 
vasallam: ”Kishilarga yomonlik qilishdan o‘zini saqlaydi, bu ham kishi uchun sadaqa bo‘ladi”,- 
ilik mohiyatan birovga yomonlik 
qilmaslikka borib taqaladi. Hayolimizga hazrati Alisher Navoiyning “Gar yomonlik qilmasa, 
qilganga bordir unga yahshilik” degan misralari yodimizga tushadi. Kishini hech bo‘lmaganda 
fatlarni shakllantirishning ibtidosidir. 
Albatta yahshilik, eng avvalo kishining ahloqida namoyon bo‘ladi. Yahshi ahloqni shakllantirish 
falsafiy g‘oyadir. Rasululloh Sollallohu alayhi vasallamning: 
tkazish uchun payg‘ambar bo‘lib keldim” [2, 91-b, 273-
falsafiy qarashlarning, balki butun islom 
dinidagi insonparvarlik g‘oyalarining mag‘zini tashkil etadi. Islom talimotida ota-onani o‘z 
shafqatli ekanligi haqida takidlab o‘tilgan. Shu o‘rinda 
ushbu hadisni e’tiboringizga havola qilsak: Anas ibn Molik (roziyollohu anxu)dan rivoyat 
qilinadi, u kishi aytdilar: Hazrati Oishaga bir hotin (tilanchi) keldi. Oisha unga uchta hurmo 
bergan edilar, u yonida olib kelgan ikki bolasiga undan bittadan berdi-da, bittasini o‘zi uchun 
b bo‘lib, yana onalariga qarashdi. Ona qo‘lida ushlab turgan 

---