Al-buxoriyning “al-adab al-mufrad” asaridagi ijtimoiy-tarbiyaviy masalalar

Journal 
75
ekan, nega endi biz bandalar bir
Islom diniga ko‘ra Parvardigor o‘z bandalariga faqat ezgulik tilaydi, u “O‘ziga zulm qilmoqlikni 
xarom qilgan” ekan, ushbu amalni bandalariga ham muvofiq ko‘radi. Agar odam Allohning 
ushbu hukmini buzsa yoki bajarmasa u harom ishga qo‘l urgan hisob
takidlanadi: “Ey bandalarim! Qilgan amallaringizni o‘zlaringiz uchun saqlab qo‘yaman. Kim 
amallarida yaxshilikni uchratsa, Allox Taologa hamdu sano aytsin. Yahshilikni emas, 
yomonlikni uchratsa, u vaqtda faqat o‘zinigina malomat 
Taolo tomonidan yuborilishi va uning inomi ekanligiga ishora qilinsa, barcha bad amallar, 
zo‘ravonlik odam tomonidangina sodir etilishi ta’kidlanadi. Parvardigorning ezgu amali va ezgu 
niyatli ekanligini unutmagan oda
Yana bir muhim g‘oya shundaki, ushbu hadisda Alloh Taolo aytadi: “Ey bandalarim, sizlar 
kechayu-kunduz gunoh bo‘ladigan ishlarni qilasiz. Men hech parvo qilmay gunohlarni 
kechiraveraman. Shuning uc
ba’zan kishini dunyoviy jazodan xalos qiladi, degan fikrga olib boradi. Biroq ko‘kdagi Alloh 
Taolodan kechirim so‘rash oson, valek bu hech kimni mavjud dunyodagi gunohlari, jinoyatlari 
uchun jazodan halos qilolmaydi. Aks holda jamiyatda qonun ustuvorligini ta’minlash dushvordir.
Shu o‘rinda islom psixologiyasiga hos bir jihatni esdan chiqarmaslik zarur. Islom dinida “zindon 
azobidan vijdon azobi kuchli” degan ma’naviy
jinoyati uchun qonunlarga muvofiq jazolanishi mumkin, biroq u kutilgan natija beravermaydi. 
Masalan, bir marta qamoqqa tushgan shaxs qayta jinoyatga qo‘l urishini huquqshunoslar ko‘p 
kuzatishgan. Aytmoqchi bo‘lgan fikrimiz shundaki, guno
darkor. Buning eng manzur yo‘li islom aqidalariga ko‘ra Alloh Taolodan kechirim so‘rashdir. 
Ana shundagina gunohkor o‘zini ma’naviy
kuzatib, qilmishlarini muayyan baholab bor
o‘zishga intilish ahli islomdagi ittifoqni, birlikni buzuvchi bad illatlardan biridir. Ushbu 
umuminsoniy g‘oya kishilik jamiyatiga ko‘p va sanoqsiz kulfatlar keltirgan. XX
jahon urushiga germaniya-
sababchi bo‘lganlar, ikkinchi jahon urushida esa “Polshada nemislar siquvga olingan, 
Chehoslavakiyada nemislar tahqirlanmoqda”, 
niyatlariga erishmoqchi bo‘lgan Gitler
irq sanab, ko‘plab takabburona xatti
qanday dahshatlar solgani hammaga ayon.
Hadislarda qayd etilishicha, Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam “Haq so‘zni tan olmaydigan 
va odamlarni taxqirlab, o‘zini ulardan ustun hisoblovchi kishini mutakabbir” deb atagan. [2, 161
b, 556-hadis]. Islomiy tasavvurlarga ko‘ra, kiyinib, bezanib, ot, hachirini minib yurish, d
bilan hamnafas bo‘lish kibrga, kattalikka kirmaydi. [2, 158,159
holatlar har bir kishining erkin
kishining 
ahloqiga, 
ma’naviyatiga 
rahna 
soladi, 
uni 
b
mensimaslikka, ularga past nazar bilan qarashga undaydi. Bunday kishilarning joyi do‘zohdir. 
Shuning uchun ham do‘zoh: “Menga zolimlar, o‘zlarini katta oluvchi mutakabbirlar kiradi” 
deydi. [2, 160-b 554-hadis].
Takabburlik bilan bahillik dialektik bog‘liq sifatlardir. Bahillik ziqnalikdan, ochko‘zlikdan kelib 
chiqadi, boshqalarning muvaffaqiyatini, ezgu amallarini ko‘ra olmaslik kishida ziqnalik 
uyg‘otadi. Ziqna hech qachon boshqalar bilan ahil, inoq, ittifoq bo‘lolmaydi, uning u
qalbida manmanlik, hudbinlik yashaydi.
Shuning uchun bahillik iymonga zid hislatdir; “... o‘ta ketgan bahillik iymon bilan bir bandaning 
ko‘nglida jam bo‘lolmaydi.” [ 2, 93