Aktyorlik mahorati

I – Ma’ruza: DIPLOM SPEKTAKLI USTIDA ISH JARAYONI

ADABIYOTLAR

1. 
   M. Korolyov “Iskusstvo teatra kukol”, M. “Iskusstva” Lenengrandskoye otdeleniye. 1973 g.
   
2. 
   M. Ashurova “Qо‘g‘irchoq teatri san’atining aktyorlik maktabi”, Toshkent 2007 y.
   
3. 
   I. Radun “Put k ssene”, Tashkent. 1983 g.
   
4. 
   A. Sayfuddinov “Adabiy asar va ijrochilik maktabi”, Toshkent. “Fan”. 1980 y
   

Diplom spektakli ustida olib boriladigan ish jarayoni huddi 6- bosqichdagidek bо‘ladi. Faqat rol taqsimlashga kelganda pedagog-rejissyor kurs talabalarini diplom oldi spektaklida о‘ynagan rollariga monand bо‘lmagan, butunlay о‘zgacha xarakterli personaj obrazini yaratishi kerak. Chunki о‘qish jarayonidagi bir xil yо‘sindagi rol ijrosi uning aktyorlik imkoniyatlarini chegaralab qо‘yishga olib keladi. Bu esa bо‘lajak aktyorni bir qolipga solib qо‘yadi. Shuning uchun diplom spektaklida talabalarga tо‘g‘ri rol taqsimlash ish bosqichining eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. О‘qish jarayonida talabalar diplom oldi va diplom spektakllarida turli xil, bir- biriga monand bо‘lmagan obrazlarni yaratishi, uning kelgusida teatrda kо‘p qirrali aktyor bо‘lib yetishuviga imkon beradi. Aktyor bitta spektaklda bir nechta obraz yaratish imkoniga egaligi qо‘g‘irchoq teatrining о‘ziga xos hususiyatlaridan biridir. Bunday holni biz diplom oldi spektaklida ham qо‘llagan edik. YA’ni “Sehrli kiyik” spektaklida talaba S. Sharipova tantiq, qaysar, erkatoy, shoh qizi Budur hamda bu obrazga qarama-qarshi bо‘lgan dono, vazmin, aql bilan ish kо‘radigan Tovus obrazlarini tо‘laqonli yarata oldi. Talaba A. Shamsiyev esa “Yovuz о‘rgimchak” hamda “soqchi” obrazlarini yaratdi. Diplom ishi uchun olingan Isfandiyorning “Avaz-Botir” spektaklida S. Sharipovaga “qarg‘a” rolini, “Sehrli kiyik” rolini ijro etgan N. Farmonovaga qaysar Gulini, I. Sodiqovning “Afandining besh xotini” spektaklida V. Shamsiyev “Afandi” rolini ijro etgan bо‘lsa, “Avaz-Botir”

spektaklida ochkо‘z “dev” rolini zо‘r muvaffaqiyat bilan ijro etdi. О‘qish
jarayonida diplomatlarning har xil obrazlar yaratishi, ularning iste’dodini yanada keng kо‘lamda ochilishiga yordam beradi. Faqat bu yо‘nalishda ular yuzalikka, bachkanalikka, masxarabozlikka о‘tmasdan, obraz talqiniga jiddiy yondashishi kerak. Ijro maktabida talabaning imkoniyat qirralarini kengroq ochilishiga, uning kelgusida professional teatrda yaxshi mutaxassis bо‘lib ishlashiga imkoniyat yaratadi. U obraz yaratish jarayonida kо‘proq mustaqil ishlashga о‘rganishi lozim. Ijod jarayonida yaratayotgan obrazlar birdaniga paydo bо‘lmasdan, asta-sekinlik bilan tug‘ila boshlaydi. YA’ni obrazning xarakteriga xos bо‘lgan hususiyatlar uning tasavvurida paydo bо‘lib, uni qо‘g‘irchoq personajiga moslashtirib ishlay boshlaydi. Qо‘g‘irchoq teatrida obraz yaratish qо‘g‘irchoqning tashqi holatidagi hususiyatlarga kо‘proq bog‘liq bо‘ladi. Shuning uchun obrazga topilgan yurish-turish, odat-qiliqlar uning tashqi xarakteridan kelib chiqqan holda bajariladi. YA’ni aktyor obraz yaratish jarayonida qо‘g‘irchoqning tanasidagi har bir a’zosini о‘ziga itoat qildira olish kuchiga ega bо‘lishi lozim. U qо‘g‘irchoqni itoat qildira oldimi, aktyorda о‘ziga nisbatan ishonch hosil bо‘ladi. Sо‘ng u itoatkor qо‘g‘irchoq obrazini pyesadagi davr, uni о‘rab turgan muhit, о‘sha davrning urf-odatlari, kiyim-kechaklariga monand qо‘g‘irchoq personaji niqobining xarakterli hususiyatidan kelib chiqqan holda maqsadli harakat qilishga о‘rgatadi va uning tana harakatlarini rivojlantirib boradi. Shunda qо‘g‘irchoq personajining tana harakati epchillikka, noziklikka va harakatchanlikka moyil bо‘ladi. “Avaz-Botir” spektaklida Guli obrazini yaratish jarayonida Hikmatoy kо‘p ijodiy qiyinchiliklarga duch keldi. U Guli-qо‘g‘irchoqni bor imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda uni yaxshi boshqarish yо‘llarini о‘rganib oldi. Spektakl shart-sharoitidan kelib chiqib, sahnada ishlash jarayonida qо‘g‘irchoqni hozir qо‘liga olgandek о‘zini yо‘qotib qо‘ydi. Chunki, undan faqat umum hususiyatga ega bо‘lgan qо‘g‘irchoqni emas, balki aynan shu spektakldan kelib chiqqan holda qaysar shoh qizi Guli obrazini yaratish talab qilindi. Demak, oddiy qizdan shoh qizining kiyinishi, yurish-turishi, о‘zini tutishi, gapirish odatlari, atrofdagilarga munosabati butunlay boshqacha. Shuning uchun obraz yaratish jarayonida aynan shu spektakldagi ma’lum obrazga mos bо‘lgan xarakterdagi hususiyatlardan kelib chiqqan holda ishlashni о‘rganish kerak ekan. Obraz yaratish jarayonida birinchi uning tashqi holatidagi hatti- harakatlar aniq topilib, undan keyin obrazning ichki mohiyati bilan birlashgan holda ishlash kerak.
Qо‘g‘irchoq aktyoriga obraz mohiyatini muhim tomonini ochib berish uchun kuchli tasavvur, mohirlik, topqirlik, sehrgarlik hamda takrorlanmas sehrli ovoz kerak bо‘ladi. Bu hususiyatlarni aktyor obraz ustida ishlash jarayonida tо‘g‘ri aniq ishlata olsa, obraz talqini tо‘g‘ri va maqsadga muvofiq bо‘ladi. Bunga misol tariqasida Farg‘ona qо‘g‘irchoq teatrida sahnalashtirilgan “Oltin jо‘ja” spektaklida Bо‘ri obrazini talqin qilgan T. Sultonov, Andijon teatri sahnasida yaratilgan “Shox Laylak” spektaklidagi R. CHо‘qqiyev ijrosidagi Salim donishmand va savdogar Mirza, Toshkent Davlat qо‘g‘irchoq teatrida “Issombusi” spektaklida Issombusi rolini ijro etgan Munisa Egamberdiyeva, institut о‘quv teatrida “Afandining besh xotini”
diplom spektaklida Afandi obrazini yaratgan Valijon Shamsiyev, shu
spektaklda Jannatoy obrazini zо‘r mahorat bilan ijro etgan Qirmizi Kubbesova, “Yо‘ldosh ota sarguzashtlari” spektaklida Yapon xotini va kampir obrazini yaratgan Gulnozalarni misol qilsa bо‘ladi.
Spektakl yaratishda rejissyor, rassom, qо‘g‘irchoq ustalarining
birligi
Avtor tomonidan personajlarga berilgan ichki xarakterli hususiyatlardan kelib chiqqan holda rassom-haykaltarosh, qо‘g‘irchoq ustasi, mexanizator hamda pedagog-rejissyor hamkorligida tashqi umumlashgan hususiyatga ega bо‘lgan qо‘g‘irchoq tayyorlanib, talaba qо‘liga topshiriladi. Qо‘g‘irchoq teatri aktyori о‘ziga о‘ta talabchan, barcha insoniy odob-ahloq normalariga rioya qilgan, pok inson bо‘lishi kerak. chunki u endi hayotga mustaqil qadam qо‘yayotgan, borliqni mohiyatini о‘z aql-idrok doirasida tushunishni istagan, hamma narsaga о‘ta ishonuvchan. Hayotda hamma narsa gо‘zal deb biluvchi beg‘ubor bolakaylarga xizmat qiladi. Ularning didini, dunyoqarashini san’atga bо‘lgan mehr-muhabbatini uyg‘otishda va shakllantirishda birinchi ustoz va murabbiy hisoblanadi.
Qо‘g‘irchoq teatri aktyorining eitk normalari quydagilardan iborat bо‘lishi kerak:

• 
  aktyor birinchi navbatda teatr san’ati tarixini о‘rganishi, uning an’analariga sodiq qolishi, shu sohani rivojlantirish yо‘lida qо‘lga kiritsak yutuqlarni tan olishi;
  
• 
  kelajakka ishonch bilan qarab, shu san’atni yanada ravnaq topishi uchun о‘z kuch va iste’dodini ayamasligi;
  
• 
  о‘tgan ijodkorlarni teatr san’atida qilgan ishlarini о‘rganishi va tadbiq etishi;
  
• 
  hayotda yuz berayotgan islohotlarni amalga oshirishda о‘z insoniy burchini о‘tashi;
  
• 
  K. S. Stanislavskiy aytganidek-“Sen san’atdagi о‘zingni emas, balki о‘zingdagi san’atni seva bilgin”, degan risolasiga amal qilish;
  
• 
  Ilm-fan, san’at, madaniyat va san’at yutuqlaridan xabardor bо‘lib, uni о‘rganishi va targ‘ib qilishi;
  
• 
  Insonparvarlik, vatanparvarlik g‘oyalarini ilgari surishi, mehr- oqibatli, odamgarchilik, e’tiqod singari odob-ahloq g‘oyalariga rioya qilishi;
  
• 
  San’atga, teatrga, sahnaga va uning kasbiga aloqador bо‘lgan barcha ijodkorlarga mehr-oqibatli bо‘lishi va ularni xurmat qilishi;
  
• 
  Yuksak intizomli, о‘z kasbiga jiddiy qaraydigan fidoiy inson bо‘lishi;
  
• 
  San’atning mohiyatiga aniq tushunishi, о‘z ishiga ongli ravishda yondoshishi va ma’suliyatni his qilgan holda ijod qilish;
  
• 
  Boy hayotiy tajribaga ega bо‘lib, о‘z ustida tinmay ishlab, malakasini oshirib borish, yaxshi mukammal obrazlar yaratish imkoniga ega bо‘lishi;
  
• 
  Ijod jarayonida yuqorida keltirilgan aktyor etika hususiyatlarini
  

amalga oshirishda bor kuch va g‘ayratini ayamasligi lozim;
Bо‘lajak ijodkor aktyor etik normalarini о‘qish va ish jarayonida amalga oshirib, shu hususiyatlarni о‘zida mujassamlashtirsa, u kelajakda yaxshi inson hamda yashxi aktyor bо‘lib yetishadi. Hamda ijodkor sifatida о‘z oldiga qо‘ygan buyuk maqsadlarga erishadi. Demak, yaxshi aktyor yoki rejissyor bо‘lish uchun birinchi navbatda yaxshi inson bо‘lish kerak ekan. Ana shunda jamiyatga foydasi tegadigan ilg‘or fikrlar kuychisi bо‘lgan mukammal asarlar yaratiladi. Bunday asarlarni yaratish uchun K. S. Stanislavskiyning ta’biricha-“Hayotda meshchanlarcha yashab sahnada buyuk insonlarni obrazini yaratish juda qiyin bо‘ladi”.
Ustozim Tursunboy Isroilov aktyorlik mahorati darsida kо‘p marotaba bergan о‘gitlari har doim qulog‘im ostida jaranglab turadi. “Inson о‘zida bor bо‘lgan kamchiliklardan biri tо‘la xalos bо‘lishi qiyin. U о‘z kamchiliklarini asta-sekin ongli ravishda tushungan holda bartaraf qilishi va uni boshqa qaytarmasligi, shu bilan birga о‘zngizda yaxshi hislatlarni tarbiyalab borishingiz lozim. Shunda siz yaxshi inson hamda yaxshi ijodkor bо‘lib yetishasiz”, deb ta’kidlar edilar.
Balki ustozni о‘gitlariga amal qilgan kо‘pgina shogirdlar bugungi kunda el nizarida bо‘lib, san’at sohasining barcha jabhalarida yaxshi ijod qilib kelmoqdalar. Bular: ustoz-rejissyor Rustam Usmonov, О‘zbekistonda xizmat kо‘rsatgan artistlar Zuhra Ashurova, Saida Rametova, Gulbahor Mamedova, Ikrom Xoniqulov, Rahmatulla Mirzayev va boshqalar.
Aktyor tomoshabin oldiga chiqishdan oldin о‘zida javobgarlik va katta ma’suliyat his qila bilishi shart. Spektaklni tomoshabinga namoyish qilish uchun uni о‘z vaqtida boshlab, sahnaga qо‘g‘irchoq bilan о‘z vaqtida chiqish emas, balki spektakl va unda ijro etadigan rolni hozir, shu bugun, shu soatda, shu daqiqada bugungi kunning talabi bilan bog‘lab, unga yangicha yondashib, sayqal berib ijro eitshga harakat qilish kerak. aktyor rol ustida qancha ishlasa, uning imkoniyat chegaralari shuncha kengayib, rol jozibasi shuncha ochiladi