Актуальные научные исследования в современном мире iscience. In. Ua

«MODERN SCIENTIFIC CHALLENGES AND TRENDS» 
SCIENCECENTRUM.PL 
ISSUE 5(39) PART 1 
ISBN 978-83-949403-3-1 
 
168
тарбиялашдир. Зеро адабиёт арабча “адаб”сўзидан олинганлигини хам унутмаслик 
керак. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти Ислом Каримов ўзининг 
“Юксак манавият – енгилмас куч” асарида адабиётнинг инсон хаётидаги ўрини ва 
аҳамиятига алоҳида тўхталар экан, жумладан, шундай дейди: “Инсонни, унинг маънавий 
оламини кашф этадиган яна бир қудратли восита борки, у ҳам бўлса, сўз санъати, бадиий 
адабиётдир. Адабиётнинг инсоншунослик деб, шоир ва ёзувчиларнинг эса инсон 
руҳининг мухандислари, деб таърифланиши бежиз эмас, албатта”. 
Улуғ марифатпарвар Абдулла Авлоний инсонлар тарбиясида адабиётнинг беқиёс 
аҳамиятга эга эканлигини ўзининг назарий ва амалий фаолияти орқали исботлайди. 
“Туркий Гулистон ёхуд ахлоқ” номи асарида Авлоний яхши хулқли кишилар нафс 
тарбияси орқали вояга етиши мумкунлигини уқтиради. Нафс тарбияси эса мумтоз 
адабиётимизда асосий ғоялардан бири ҳисобланади. 
Шарқмутафаккирининг тарифларига кўра ҳаёт дунёси, жонли нарсалар уч хил 
кўринишга эга. Бўлардан бири – ҳайвоний, иккинчи – шайтоний, учинчиси – раббоний, 
яъни фаришталарга хос софлик, покизалик, сифатларига эга бўладилар. Инсонлар ана шу 
уч сифат ва қувватнинг бирлигидан яралган эмиш. Кимнинг вужудида агар ҳайвоний 
ҳислар ғолиблик қилса, у, албатта, одамдан кўра онгсиз махлуқотларга яқин, шайтоний 
хислатлар ҳукмрон бўлса, шайтонга ўртоқ, раббоний ёки илоҳий фазилатлари устун 
бўлса, фариштасифат зот бўлар экан. Тасаввуф таълимоти асосида ривожланган мумтоз 
адабиётимизнинг улуғ вакиллари Аҳмад Яссавий, Паҳлавон Маҳмуд, Хоризмий, Лутфий, 
Бобур, Машраб, Сўфи Оллоёр, Ҳувайдо ва бошқалар ижодидаги бош етакчи ғоя – 
инсонлар табиати ва тарбиятидаги ҳайвоний ва шаҳвоний сифатларини енгиб, илоҳий 
сифатларни камол топтиришга қаратилган. 
Бу мақсад ва ғоя улуғ шоиримиз Навоий ижодида янада юқори бадиият билан 
тарғиб этилади. Ҳайвоний сифатлар ғолиб келишининг энг ёрқин белгиси кишининг нафс 
тузоғига тушиб қолиўидир. Навоий нафсни тобе этиш, унга банди бўлиб қолмасликни 
уқтиради: 
Бўлиб нафсингга тобиъ, банд этарсен тушса душманни,
 
Сенга йўқ нафсдек душман, қила олсанг ани қил банди.
 
Навоий ғайрат, шижоатнинг олий кўриниши ҳам нафс итини енгишда, деб 
билади: “Нафс итин қилсанг забун, оламда йўқ сендек шужо”. 
Чунончи, нафс тарбиятини Яссавий ҳам жуда кескин тарғиб этган эди: 
Нафс йўлига кирган киши расво бўлур,
 
Йўлдан озиб, тойиб, тўзиб гумроҳ бўлур.
 
Ётса
-
турса шайтон билан ҳамроҳ бўлур...
 
Нафсни тебгил, нафсни тебгил, эй бадкирдор. 
 
Нафсни жиловлаш, уни ўзига тобе этиш кишига хотиржамлик келтиради, 
кўнгилни тиндиради. Айнан шу нарса Навоий таъкидлаган фикрлардан эканлигини 
кўрамиз: 
Нафс амрида ҳар нечаки талпингайсен,
 
Кўп гарчи бутунлик тиласанг, синғайсен.
 
Кам истаю неча элга ёлинғайсен, 
 
Нафсингга хилоф айлаким, тинғайсен.
 

---