Aktiv eksperimentni tayyorlash va o‘tkazish Reja: Aktiv eksperimentni rejalashtirish

U = ₀ + ₁ x₁+ ₂ x₂ +... + _nx_n
unda, uning regressiya koeffitsentlarini aniqlash uchun N = n + 1 ta tajriba o‘tkazish yetarli bo‘ladi va bu xolda regressiya koeffitsientining dispersiyasi faktorlarning sonini ortishi bilan kamayib boradi.

Eksperimentni anxanaviy rejalashtirishda, regressiya koeffitsient-larini aniqligini baxolash faktorlar soniga n ga bog‘liq bo‘lmaydi.

Eksperimentni faktorli rejalashtirishda tajribalarni randomizatsiyalash amalga oshiriladi, u nazorat qilinmaydigan faktorlarni yo‘qotish va ularni tasodifiy faktorlar sifatida ko‘rib chiqish imkoniyatini beradi.

Faktorli rejalashtirish to‘la va kasrli faktorli eksperimentni (TEF-PFE va KFE-DEF), tasodifiy balanslashtirilgan eksperimentni (TBE-SSE), ekstremal eksperimentni (EE), shuningdek dispersion taxlil va boshqalarni o‘tkazishda qo‘llaniladi. Xar bir ko‘rsatilgan eksperimentlarning matritsalari va eksperimental ma’lumotlariga statistik ishlov berish usullari o‘ziga xos xususiyatlariga egadir.

2. Jarayonning kirish va chiqish ko‘rsatkichlari

Eksperimentni xar qanday rejalashtirish usulida tadqiqotchi o‘lchash va tekshirish zarur bo‘lgan jarayonning chiqish va kirish ko‘rsatkichlarini, yaxni faktorlarni o‘rnatishi kerak.

Chiqish ko‘rsatkichlari ob’ektni va olinayotgan maxsulotni xossalarini baxolab, u texnikaviy - texnologik, texnikaviy-iqtisodiy, iqtisodiy, statistik va boshqa ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.

Texnikaviy-texnologik ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiradi: maxsulotni fizikaviy, mexanik, fizik-kimyoviy va boshqa xarakteristikalari, shuningdek maxsulotni chiqishi; texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlarga - unumdorlik, foydali vaqt koeffitsienti, ob’ektni ishonchlilik va uzoqqa chidamliligi, jarayonni barqarorligi va boshqalar; iqtisodiylarga - mashina va mexnatni unumdorligi, maxsulotning tannarxi, foyda, foydalilik (rentabellik), eksperiment uchun sarflar va boshqalar; statistiklarga - dispersiya, variatsiya koeffitsienti va boshqalar.

Jarayonni chiqish ko‘rsatkichi oddiy, oson aniqlanadigan yoki xisoblab chiqariladigan, uni aniqlashdagi xatoliklarni xisobga olgan xolda yagona sonli baxolashga ega bo‘lishi kerak.

Kirish ko‘rsatkichlari (faktorlari) - ob’ektga tashqi muxitni ta’sir usullariga mos keluvchi o‘zgaruvchan kattaliklardir. Ular ob’ektning o‘zining xarakteristikalarini va kirishdagi maxsulotlarning xossalarini aniqlaydi. Faktorlar miqdoriy va sifatli bo‘lishi mumkin. Miqdoriy faktorlarni o‘lchash, tortib qurish mumkin, faktorning miqdorni qiymati faktorning darajasi xam deb ataladi. Sifatli faktorlar - bular turli ishlab chiqarish jarayonlari, turli ko‘rinishdagi xom ashyolar, turli mashinalar va boshqalardir.

Eksperimentni rejalashtirishda, jarayonni aniqlovchi barcha axamiyatli faktorlarni xisobga olish kerak. Agar xisobga olinmagan faktor tasodifiy qiymatlarni qabul qilsa va u nazorat qilinmasa, bu tajriba xatosini ortishiga olib keladi.

Faktorlarni tanlash, quyidagi talablarni xisobga olgan xolda bajarilishi zarurdir:

• 
  faktorni o‘lchovliligi; yaxni uni, kerakli aniqlik darajasi bilan bor bo‘lgan o‘lchash texnikasining vositalari orqali o‘lchash imkoniyati.
  
• 
  boshqaruvchanlik; yaxni ushbu faktorni bir necha oldindan berilgan darajalarda ushlab turish imkoniyati;
  
• 
  faktorlarning moslanganligi; yaxni ikki yoki undan ortiq faktorlarning ko‘zda tutilgan kombinatsiyalarini amaliy jixatdan xosil qilish imkoniyati;
  
• 
  faktorlarni korrelyatsiyalashganligi; yaxni turli darajadagi xar qanday faktorni boshqa faktorlarning darajalariga bog‘liqmas ravishda o‘rganish imkoniyati (faktorlarning bog‘liqmasligi).
  

3. Faktorlarning asosiy darajalari qiymati va ularni o‘zgarish