Aksiologiya qadriyatlar falsafasi haqida

4.0ngning kelib chiqishi va mavjudligi muammolari.
Inson azal-azaldan o‘zigagina xos bo‘lgan ongning nima ekanligi to‘g‘risida o‘ylab bahslashib keladi. Bu bahslarning bir jihati, ong tabiat mahsulimi yoki inson ongi ilohiy yaratilganmi? Degan masaladan iborat. Ikkinchi jihati esa, inson dunyoni doimo bir xil anglaganmi? Ya'ni, asrlar davomida inson ongi takomillashib kelganmi yoki hamon o‘sha-o‘shami? Degan muammo bilan bog‘liq.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, ongning tabiatini anglash masalasi - eng qadimiy falsafiy masalalardan biri deyish mumkin. Garchand ong va uning turli xususiyatlari insonga xos hodisa sifatida psixologiya, adabiyot, sotsiologiya kabi fanlarning tadqiqot mavzi doirasiga kirgan bo‘lsa-da, ongning mohiyati, uning turli ko‘rinishlari o‘rtasidagi munosabat kabi masalalarni o‘rganish bilan aynan falsafa shug‘ullanadi.
Ongni diniy tushunish uni ilohiy hodisa, Xudo yaratgan mo‘jiza tarzida talqin
qilishga asoslanadi. Ko‘pgina dinlarda inson ongibuyuk ilohiy aqlning mittigina aks etishi,
namoyon bo‘lishi shakli tarzida tavsiflanadi. Inson tanasidagi ruh bizning istak va
fikrlarimizning tashuvchisidir. Jon o‘lishi bilan ong ham o‘ladi. Bunday
qarashlarning ildizi juda qadimiy bo‘lsa-da, hamon o‘zining ko‘plab tarafdorlariga
ega. Zero, u olam va odam yaratilganligini tan olar ekan, ong ham Yaratganning
qudrati ekanligini tan olishi tabiiy. Shu tariya bashariyat tarixida animizm - odamlar, hayvonlar
hayoti, narsalar va hodisalarga jon va ruhlar ta'sir ko‘rsatishiga bo‘lgan e'tiyod paydo bo‘ldi, shu
asnoda shakllangan dunyo haqidagi tasavvurlar ekyinchalik u yoki bu tarzda turli dinlar negizini
tashkil etdi.
XVIII asrga kelib ongning bevosita inson miyasi faoliyati bilan bog‘lashga harakat qilgan qarashlar ham shakllandi. Ayni paytda materialistik yo‘nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida ongning mohiyatini buzib talqin qilish hollari ham paydo bo‘lgan. Falsafa tarixida —Vulgar materializmll deb nom olgan oqim namoyondalarining qarashlari bunga misol bo‘la oladi. Ularning fikricha xuddi jigar safro ishlab chiyqani kabi miya ham ongni ishlab chiyaradi. Bunday yondashuv natijasida ong ideal emas, balki moddiy hodisa, degan xulosa chiyadi. Vaholanki, safroni ko‘rish mumkin, ammo ongni ko‘rib ham, ushlab ham, o‘lchab ham bo‘lmaydi.
Ongning mohiyatini anglashda uni ijtimoiy hodisa sifatida olib qarash muhim ahamiyatga ega. Insonni hayvonot olamidan ajralib chiyishida va biologik
mavjudotdan ijtimoiy mavjudotga aylanishida muhim rol o‘ynagan omillar ongni ham shakllanishida zamin bo‘lib xizmat qilgan. Bu omillar sifatida uzoq ajdodlarimizning birgalikda hayot kechirishlari, o‘zaro axborot uzatishga bo‘lgan ehtiyoj, atrof-muhit sharoitiga 2sun'iy2 ravishda moslashishga bo‘lgan moyilligi va nihoyat, —mehnatl qilishga o‘rgana borishini
ko‘rsatish mumkin. Ana shu omillar ta'sirida oxir-oqibat insonning tashqi muhitni o‘zgartiruvchi faolligi namoyon bo‘lib borgan. Ongimizdan muhim o‘rin olgan mavjud bilimlarimiz uzoq davom etgan ham tabiiy, ham ijtimoiy evolyutsiya jarayonining mahsuli ekanligi shundandir. Yangi davrda ong aqidagi tasavvurlar ancha kengaydi. R.Dekart (1596-1650 y) ongni tafakkur bilan tenglashtirib, uni umumiyroq tusdagi —ruhiyatll tushunchasidan ajratdi va ongni mustaqil erkin fikrlovchi substantsiya deb hisoblab, yonma-yon joylashgan boshqa -ko‘lamli, fikrlamaydigan, moddiy substantsiyaga qarshi qo‘ydi.
Dualizm deb nomlangan mazkur falsafiy yondashuv keyinchalik ongning tabiatini tushunishga nisbatan ikki qarama-qarshi yondashuvni yuzaga kelishiga zamin hozirladi. Shulardan biri ruhiyatni jismoniyga (Gobbs); ma'naviyni - moddiyga
bog‘lash bilan tavsiflanadi. Ikkinchi yondashuv sub'ektiv (Berkli, Yum, Fixte, Max va boshqalar) va ob'ektiv (Platon, Foma Akvinskiy, Gegel) idealizm bilan bog‘liq bo‘lib, moddiy va jismoniy narsalar va hodisalarni ikkilamchi, ideal, ma'naviy, ruhiy narsalar va hodisalar mahsuli deb tushunishi bilan ajralib turadi. Ikkala yondashuv ham nemis klassik falsafasida faol rivojlantirildi. Masalan, Gegel individual ongga butun rivojlanish negizi sanalgan mutlaq g‘oyaning pirovard shakllaridan biri sifatida yondashdi. Bu erda ong tarixan belgilangan faol asos sifatida tushuniladi. Mazkur asosda uning strukturasi darajalari, xususan, hissiy, mantiyiy, individual va ijtimoiy darajalar farqlanadi..