Akrom abbasovich karimov, farxod rashidovich islomov, anvar ziyadullaevich avloqulov

4.6. Ispaniyada auditorlik faoliyati

Ispaniyada auditorlik faoliyatini amalga oshirishda asosiy hujjat “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi 1988 yil 12 iyulda qabul qilingan qonun hisoblanadi. Bundan tashqari auditorlik faoliyati Evropa Ittifoqining me’yoriy hujjatlari qoidalari bilan ham tartibga solinadi.

Auditorlik faoliyatini tartibga solish Iqtisodiyot vazirligi zimmasiga kiradi. Iqtisodiyot vazirligi qoshida Buxgalteriya hisobi va audit instituti ta’sis etilgan (keyingi o’rinlarda - institut). Mazkur institutga quyidagi vakolatlar berilgan:

• 
  Auditorlar tomonidan auditorlik faoliyatni amalga oshirilishi ustidan nazorat olib borish. Nazorat Ispaniya qonunchiligida nazarda tutilgan holatlarda belgilangan tamoyillar va uslubiy ko’rsatmalar asosida auditorlarga va auditorlik tashkilotlariga nisbatan sanktsiyalar ishlatishdan iborat;
  
• 
  auditorlarning Davlat Reestrini (keyingi o’rinlarda – reestr) yaratish va olib borish, auditorlarni va auditorlik tashkilotlarini Reestrga kiritish va undan o’chirib tashlash tartibini o’rnatish, Institut byulletenini yaratish va nashr etish, auditorlar uchun malakaviy imtihonlarni o’tkazish qoidalarini belgilash;
  
• 
  auditorlik faoliyatini amalga oshirishga tegishli ko’rsatmalar va uslubiy tavsiyanomalarni tasdiqlash va nashr etish;
  
• 
  buxgalteriya hisobi va audit sohasida me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish uchun kerak bo’lgan hujjatlarni ishlab chiqish, o’rganish va nashr etish bo’yicha faoliyatni amalga oshirish;
  
• 
  Ispaniya milliy qonunchiligini Evropa Ittifoqida amal qilayotgan qonunchilikka muvofiqlashtirish maqsadida buxgalteriya hisobi va audit sohasidagi amaldagi qonunchilikni o’zgartirish bo’yicha kerak bo’lgan takliflarni va tavsiyalarni Iqtisodiyot vazirligiga taqdim etish;
  
• 
  buxgalteriya hisobi va audit masalasi bo’yicha uslubiy ko’rsatmalarni ishlab chiqish sohasida xalqaro tashkilotlar va EI tashkilotlari, shuningdek uslubiy ishlanmalar bilan shug’ullanuvchi va ro’yxatdan o’tkazilgan milliy professional auditorlar birlashmalari bilan hamkorlik ishlarini olib borish.
  

Mazkur funktsiyalarni bajarish uchun Institut vakillari Ispaniyaning xalqaro konferentsiyalar va majlislarda ishtirok etadi. Tadbirlarni shu masalalar bilan shug’ullanuvchi xalqaro tashkilotlarning ishchi guruhlari va komissiyalari amalga oshiradi.

Institutning boshqaruv organi bo’lib prezident va maslahat qo’mitasi hisoblanadi. Institutning prezidenti lavozimi bosh direktor lavozimiga to’g’ri keladi. U Iqtisodiyot vazirligining tavsiyasi asosida Ispaniya Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda Qirol farmoni bilan lavozimga tayinlanadi va lavozimdan bo’shatiladi.

Maslahat qo’mitasini Institut prezidenti boshqaradi. Qo’mita 11 a’zodan iborat (prezidentni qo’shgan holda). Qo’mita a’zolari iqtisodiyot vaziri tomonidan tayinlanadi. Shulardan 5 nafari iqtisodiyot vazirligining vakili bo’lib, Institut prezidentining tavsiyasi bilan tayinlanadi, qolganlari esa auditorlar va buxgalteriya hisobi bo’yicha ekspertlar manfaatini ifodalovchi auditorlarning kasbiy birlashmalari tavsiyasi bilan tayinlanadi.

Professional auditorlik birlashmalari o’ziga xos tashkilotlar bo’lib, uning a’zolari auditorlar va auditorlik tashkilotlari hisoblanadi. Ular Ispaniya qonunchiligi tomonidan belgilangan quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  Birlashmaning ta’sis hujjatlarida uning a’zolari faqat auditorlik faoliyati bilan shug’ullanishi lozim;
  
• 
  Davlat reestrida qayd etilgan auditorlarning kamida 10%i bevosita yoki bilvosita ravishda birlashmaning a’zo korxonalarida faoliyat ko’rsatadi;
  
• 
  Davlat reestrida qayd etilgan auditorlar va amaliyot bilan shug’ullanuvchi auditorlarning kamida 15%i birlashmada bevosita ishlaydi yoki birlashmaning a’zo korxonalarida faoliyat ko’rsatadi.
  

Professional auditorlik birlashmalari quyidagi yo’nalishlarda o’z faoliyatini olib borishadi:

• 
  o’z tashabbusi yoki Institut qarori bilan uslubiy ko’rsatmalar va tavsiyanomalarni ishlab chiqish, qabul qilish va qayta ko’rib chiqish;
  
• 
  malakaviy imtihonlarni o’tkazish;
  
• 
  tasdiqlangan dastur asosida nazariy fanlar bo’yicha kurslar tashkil qilish;
  
• 
  majburiy ravishda o’tishi shart bo’lgan doimiy va vaqtinchalik malaka oshirish kurslarini tashkil qilish va dasturlarini yaratish;
  
• 
  malakaviy imtihonlarni topshirishda talab qilinadigan amaliyotni tashkil etishda va uning o’tishini hamda yakunida tegishli hujjat berilishini nazorat qilishda ishtirok etgan birlashma a’zolarini taqdirlash;
  
• 
  amaldagi qonunchilik tomonidan belgilangan talablarga o’z a’zolari tomonidan rioya qilishi ustidan nazorat o’rnatish;
  
• 
  Ispaniya qonunchiligida ko’zda tutilgan holatda va tartibda o’z a’zolariga nisbatan sanktsiyalar qo’llash haqida Institutga takliflar kiritish.
  

O’z a’zolarining kasbiy faoliyati ustidan nazorat qilish tartibi professional auditorlik birlashmalarining ichki hujjatlarida nazarda tutilishi yoki ularning ta’sis hujjatlarida mavjud bo’lishi lozim. Bunday nazoratni o’tkazish uchun professional auditorlik birlashmalar auditorlik tekshiruviga oid har qanday hujjatlarni tekshirishga haqqi bor va ular auditorlik sirini saqlashi lozim. Professional auditorlik birlashmalari auditorlar olib borayotgan tekshiruvlarning sifati va bunday tekshiruvlarning natijasi haqida Institutni xabardor qilib turishi lozim. Shuningdek, nazarda tutilgan holatlarda ma’lum choralarni qo’llashni tavsiya qilishi kerak.

Auditorlik firmasini tashkil qilish uchun quyidagilar talab qilinadi:

• 
  barcha ta’sischilar jismoniy shaxslar bo’lish lozim;
  
• 
  ta’sischilarning aksariyat qismi auditor bo’lishi kerak va ustav kapitalining va ovoz berish huquqining ko’proq qismi ularga taalluqli bo’lishi lozim;
  
• 
  boshqaruv va ma’muriy lavozimlarning yarmidan ko’prog’i ta’sischi -auditorlar egallashi lozim;
  
• 
  barcha auditorlar Reestrda qayd etilishi lozim.
  

Reestrda qayd etilishi uchun auditor quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  Ispaniya yoki EIning biror-bir mamlakati fuqarosi bo’lishi;
  
• 
  Iqtisodiyot sohasida qilingan jinoyat uchun sudlangan bo’lmasligi;
  
• 
  Institut tomonidan berilgan malakaviy attestatga ega bo’lishi lozim.
  

Institut tomonidan beriladigan malakaviy attestatni olmoqchi bo’lgan shaxslar oliy o’quv yurti diplomiga ega bo’lishi, nazariy kursni o’tgan bo’lishi, mazkur sohada ish stajiga ega bo’lishi, shuningdek, malakaviy imtihonni topshirgan bo’lishi lozim.

Moliya va buxgalteriya hisobi sohasida kerak bo’lgan eng kam ish staji 3 yil bo’lishi kerak.

Agar fuqaroning oliy ta’lim haqida diplomi bo’lmasa, lekin mazkur talablarning barchasiga javob bersa, ya’ni moliya va buxgalteriya hisobi sohasida ish staji 8 yildan oshgan bo’lsa va ularning kamida 5 yil davomida u amaliyotchi auditor rahbarligi ostida ishlagan bo’lsa, imtihonlardan muvaffaqiyatli o’tib, o’qishni tugatgan bo’lsa, u auditorlik malakaviy attestatini olishi mumkin. Talab qilinadigan davr uchun ish joyidan berilgan ma’lumotnoma kerak bo’lgan staj borligini tasdiqlovchi hujjat bo’lib hisoblanadi.

Auditor auditorlik faoliyatni amalga oshirishda auditorlar audit o’tkaziladigan mijoz tashkilotlarga qaram bo’lmasligi lozim. Qaram bo’lmaslik deyilganda auditor tekshirilayotgan mijoz tashkilotdan manfaatdor bo’lmasligi lozim.

Shu munosabati bilan agar auditor quyidagi holatlar bilan bog’liq bo’lsa, ya’ni:

• 
  Mazkur tashkilotda rahbar yoki ma’muriy lavozimda ishlasa;
  
• 
  Tashkilot aktsioneri yoki ishtirokchisi bo’lib, unda o’z ulushiga ega bo’lsa. Bu ulushning nominal qiymati tashkilot ustav kapitalining 0,5 %dan oshiq bo’lsa yoki mazkur ulush aktsioner ta’sischi yoki ishtirokchining shaxsiy mulkining 10% dan ko’pini tashkil qilsa;
  
• 
  Tashkilot egasi yoki unda rahbar yoki ma’muriy lavozimlarda ishlovchi shaxslar bilan qarindoshlik yoki er-xotin tomonidan ikkinchi avlodgacha aloqalari bo’lsa, tashkilot auditorlik tekshiruvini olib borishga haqqi bo’lmaydi.
  

Ko’rsatilgan holatlar bekor qilingandan so’ng uch yil davomida auditor audit o’tkazilgan tashkilotning rahbarlik yoki ma’muriy organlar tarkibiga kirishi mumkin emas, shuningdek, mazkur tashkilotda biror-bir lavozimda ishlashi ta’qiqlanadi.

Auditorlar auditorlik xizmatini ko’rsatishi uchun tekshiruv o’tkazish davrdan boshlab uch yildan to’qqiz yilgacha shartnoma tuzishi lozim. Shartnoma muddati tugagandan so’ng ular shartnomani yangidan qayta tuzishi mumkin. Agar auditorlik tekshiruvi majburiy bo’lmasa, unda shartnoma muddatini cheklash qo’llanilmaydi. Audit qilinayotgan tashkilotlar faoliyatiga ko’rsatilgan cheklovlar mazkur tashkilotlar bilan bevosita yoki bilvosita aloqada bo’lgan tashkilotlarga ham tegishlidir. Auditorga taalluqli cheklovlar ma’lum holatlarda ularning qarindoshlariga va ular bilan bevosita yoki bilvosita aloqada bo’lgan auditorlarga hamda auditorlik tashkilotlariga ham taalluqlidir.

Institut har yili Reestrdagi quyidagi ma’lumotlarni nashr etadi:

• 
  mazkur auditorlik tashkilotining manzilini;
  
• 
  har bir ta’sischining ismi-sharifini va ularning qaysi rahbar yoki ma’muriy lavozimni egallab turganligini;
  
• 
  mazkur auditorlik tashkiloti orqali xizmat ko’rsatuvchi auditorlarning ismi-sharifini.
  

Auditorlar shaxsan va birgalikda o’z vazifalarini bajarmasligi sababli audit qilinayotgan tashkilotga va uchinchi shaxslarga zarar etkazganligi uchun javobgardir. Agar auditorlik tashkilotida ishlovchi auditor mijoz tashkilotga zarar etkazgan bo’lsa, unda mazkur zarar uchun faqat auditor emas, balki auditorlik tashkiloti ham javobgar hisoblanadi. Boshqa ta’sischi - auditorlar agar ular auditorlik xulosasiga imzo chekmagan bo’lsalar, birgalikda etkazilgan zarar uchun javob beradi.

Reestrga kirish uchun ma’suliyat kafolatini takdim etish sharti ham mavjud. Ispaniya qonunchiligi tomonidan auditorlar ma’suliyatini kafolatlashning turli shakllari nazarda tutilgan: Iqtisodiyot vazirligi va Ispaniya Bankida qayd etilgan depozit, davlat qimmatli qog’ozlari, moliyaviy tashkilotlarning veksellari hamda fuqarolik ma’suliyatning sug’urta polisi.

Agar auditorlik tashkiloti yoki auditor o’z faoliyatini to’xtatsa, unda ular ma’suliyat kafolati sifatida taqdim etilgan o’z pul mablag’larini qaytarib olishlari mumkin. Sug’urta polisi yoki veksel Institut prezidenti nomiga yozilgan ariza asosida bekor qilinadi. Mazkur ariza bilan bog’liq ravishda Institut byulletenida auditorlik faoliyati tugatilgani va ma’suliyat kafolati tugagani haqida e’lon chiqadi.

Auditor o’zining auditorlik faoliyati davomida olingan ma’lumotlarni sir saqlashi lozim va ularni hech qanday maqsadda ishlatishi mumkin emas. U o’zi o’tkazgan auditorlik tekshiruviga oid auditorlik xulosani, har bir auditorlik tekshirishga oid hujjatlarni shu jumladan, auditorlik xulosada mavjud bo’lgan xulosalarni, takliflarni isbotlovchi va tasdiqlovchi ishchi hujjatlarni olgandan so’ng mazkur sirni auditorlik tekshiruvi o’tkazilgan sanadan boshlab, besh yil davomida sir saqlashi lozim.

Har qanday auditorlik tekshiruviga oid maxfiy hujjatlarni quyidagi shaxslar tanishib chiqishi mumkin:

• 
  istisno tariqasida faqat uslubiy nazorat olib borish maqsadida Institut xodimlari;
  
• 
  sud qarori bilan belgilangan shaxslar;
  
• 
  qonunga muvofiq vakolati bor shaxslar.
  

Reestr ikki bo’limdan iborat bo’lib, birida jismoniy shaxslar, ikkinchisida yuridik shaxslar qayd etiladi. Auditorlar – jismoniy shaxslar o’z ish faoliyatining o’ziga xos xususiyatiga muvofiq amaliyotchi auditorlar, ular bilan shartnoma asosida ishlayotgan xizmat ko’rsatuvchi amaliyotchi auditorlar va faoliyat yuritmayotgan auditorlarga bo’linadi.

Yuqorida ko’rib chiqilgan “auditorlik faoliyati” tushunchasiga muvofiq auditorlik faoliyatini olib borish huquqiga faqat amaliyotchi auditorlar sifatida qayd etilgan auditorlar egadirlar. Amaliyot o’tmayotgan auditorlarga bevosita auditorlik faoliyati bilan shug’ullanmayotgan auditorlar kiradi. Ammo ular dastlab Institut ruxsatini olib auditorlik tashkiloti bilan hamkorlik qilishi mumkin. Davlat Reestrida amaliyotchi auditorlar sifatida qayd etilgan auditorlar har yil yanvar oyida Institutga quyidagi:

• 
  Manzili ko’rsatilgan barcha amaldagi ofislar;
  
• 
  Auditorlarning professional birlashmaga taalluqligi (agar shunday holat bo’lganda);
  
• 
  Bajarilgan ish hajmi (soatda), auditorlik faoliyatidan olingan daromadi;
  
• 
  Auditorlarning professional birlashmasi mazkur auditor bilan hamkorlik qilgan davlat Reestrida qayd etilgan auditorlar ruyxatini, shuningdek ularning reestr raqami, shartnoma asosida bajarilgan ishlar turlari;
  
• 
  Auditorlar davlat reestrida qayd etilmagan, ammo auditorlik faoliyati sohasida xizmatlar ko’rsatgan mutaxassislar ro’yxatini, xizmat ko’rsatish muddatlari va shartnoma asosida ko’rsatilgan xizmatlar turi;
  
• 
  Audit qilinadigan tashkilotlarning ro’yxati va bajarilgan ish turlari haqida ma’lumotlarni taqdim etadi.
  

Auditorlik tashkilotlari sanab o’tilgan ma’lumotlardan tashqari yana quyidagilarni taqdim etadi:

• 
  auditorlik tashkiloti va uning barcha ofislari haqida ma’lumotlarni;
  
• 
  auditorlik tashkiloti ta’sischilari tarkibi haqida, shuningdek reestr raqami va auditorlarning professional birlashmasiga taalluqliligi haqidagi ma’lumotlarni;
  
• 
  ustav kapitalining miqdori va uning ta’sischilar o’rtasida taqsimlanishi ko’rsatilgan holda va ovoz berish huquqiga ega bo’lmagan ustav kapitali qismini;
  
• 
  auditorlik tashkilotlari rahbarlarining ismi-sharifini;
  
• 
  ta’sis hujjatlaridagi o’zgarishlarni (agar shu holatlar mavjud bo’lsa).
  

Har yilgi ma’lumotni bergandan so’ng har qanday o’zgarishlar haqida mazkur o’zgarishlar sodir bo’lgandan so’ng 15 kun ichida institutga ma’lumot etkazilishi shart. Agar mazkur o’zgarishlar reestrga kirish uchun belgilangan talablarning nomuvofiqligiga olib kelsa, yuqorida ko’rsatilgan muddatga rioya qilgan holda ham davlat reestridan chiqariladi.

Auditorlar Davlat Reestridan quyidagi holatlarda chiqariladi:

• 
  sanab o’tilgan talablarga rioya qilmaganda;
  
• 
  o’z hoxishi bilan;
  
• 
  auditorlik sirini saqlamaganda va auditorlik faoliyatiga qo’yilgan boshqa talablarga rioya qilmaganda;
  

• 
  sanktsiyalar qo’llanilganida.
  

Yuqorida sanab o’tilgan Davlat reestridan chiqarilishiga sabab bo’ladigan holatlar nafaqat auditorlarga, balki auditorlik tashkilotlari va ularning ta’sischilariga ham taalluqlidir.