Akademik yozuv faniga talabalarni jalb qilish

Akademik yozuv faniga talabalarni jalb qilish
Ta’lim jarayonida talabalarning og‘zaki hamda yozma nutqini o‘sitirish masalalari har bir davrda dolzarb muammolardan bo‘lib kelgan. Hozirgi kunda tilshunoslikning ushbu yo‘nalishi yanada kengaygan bo‘lib, nutqdagi inson omili, individuallik, ichki nutq va tashqi nutq masalalari keng o‘rganilmoqda. Tilshunoslik kishilar o‘rtasida asosiy aloqa vositasi bo‘lgan til va nutq uning aloqa-aralashuv jarayonida voqelanuvchi nutqni bir-biridan ajratgan holda, tilning ichki tomonlarini o‘rgatishga yordam beradi. Shu imkoniyatlardan foydalangan holda talabalarni Akademik yozuv faniga jalb qilish hamda to‘g‘ri so‘zlashga o‘rgatish, og‘zaki va yozma nutqqa jalb qilish va og‘zaki nutq malakalarini rivojlantirish yo‘llarini ochib berish masalalari ko‘rib takomillashtirish zarur. Akademik yozuv – bu qisqa va ishonchli ilmiy matn yordamida o‘z fikrini bayon qilish hamda asoslay olish qobiliyati. Bu oliy ta’limda muvoffaqiyatli bilim berishning hamda keyingi ilmiy-tadqiqot faoliyati, shuningdek xalqaro miqyosda ham muhim aspektlaridan biri hisoblanadi. Akademik yozuv yordamida oxirgi o‘n yilliklar ichida turli mamlakatlar orasida ilmiy va ta’limiy kommunikatsiya amalga oshirilib kelinmoqda. Uning tamoyillariga butun dunyodagi eng kompetentli ilmiy nashrlar redaktorlari amal qiladilar, shuning uchun hamma istalgan fan bo‘yicha ma’lum bir yutuqlarga erishmoqchi bo‘lsa, bularni egallashi lozim. Akademik yozuv – bu ilmiy ishlarni bayon qilish uslubi. U ilmiy ishlarda firlarni qisqa va tushunarli shaklda bayon qilish qobiliyatini aks ettiradi. Bu uslubda quyidagilarni farqlash mumkin:

• 
  matnning tuzilishi va uni rasmiylashtirishga qo‘yiladigan talablarning mavjudligi;
  
• 
  ilmiy va publitsistik bayon qilish uslubini qo‘llash;
  
• 
  dalillar keltirish va jumlalarni o‘zgartirib ifodalash;
  
• 
  havolalarni to‘hri joylash va adabiyotlar ro‘yxatini to‘hri shakllantirish qobiliyati.
  

Akademik yozuv uchun shaxsiy fikrni bildirish emas, balki keltirilgan muammoga e’tiborni qaratish xarakterli (o‘ziga xos). Birinchi shaxs o‘rniga uchinchi shaxsni qo‘llash, og‘zaki nutqni, qisqartmalarni, iboralarni qo‘llamaslik afzalroqdir. Boshqa uslublardan farqli o‘laroq, materialni yaxshi o‘zlashtirish maqsadida bir so‘zni bir necha bor qaytarish mumkin, sinonimlarni kamroq ishlatish kerak. Bayon qilishning akademik uslubi oliy ta’lim muassasalarida davlatlar o‘rtasida ta’limiy va ilmiy aloqalarni olib borishda qo‘llaniladi. Uning yordamida talabalar, aspirantlar va malakali olimlar doklad, kurs ishi yozadilar hamda o‘zga davlatlarda ilmiy-tadqiqot faoliyatini olib boradilar. Yozuv bir nechta turli-tuman komponentlarni oʻz ichiga olgan murakkab jarayondir. Bosh miyaning shikastlanishi, qon quyilishi kabi holatlarda chap yarimsharning chap, quyi bosh suyagi va pastki peshana qismlarini oʻz ichiga oluvchi chap yarimshar miya poʻstlogʻining deyarli har bir qismi yozuv jarayonidagi buzilishlarga olib kelishi mumkin. Sanab oʻtilgan har bir qism yozuv jarayonini amalga oshirishni taʼminlovchi miya poʻstlogʻining funksional tizimi tarkibiga kiradi. Bu qismlarning yaxshi saqlanishi yozuv jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uchun zarur boʻlib, har bir qismning miya faoliyatini tashkillashtirishda oʻziga xos, bevosita bogʻliq boʻlgan funksiyalari mavjud. Masalan, chap yarimsharning chekka qismlari shikastlanishi yozuvning buzilishiga olib keladi, u nutq tashkil topadigan aniq tovushlarni farqlash va saqlab qolish imkoniyatini yoʻq qiladi. Chap chekka qismdagi sogʻlom qobiqdan ayrilgan bemorda muvofiq harflar bilan belgilanadigan eshitish materiali buziladi. Bosh ensa tizimining shikastlanishida eshitish analizi toʻla saqlanadi, yozuv unga zarur boʻlgan boshqa belgilarning buzilishi oqibatida ziyon koʻradi, chunki bunday hollarda yozuvni tashkillashtirishdagi makon komponentlari zarar koʻradi. Yozuv jarayonidagi miya qobigʻining alohida qismlarini tadqiq etish orqali miya qobigʻidagi har bir qismning qanday rol oʻynashi va ushbu qismning ishlashida psixofiziologik funksiyaning qanday oʻrin egallashini aniqlaymiz. Miya patologiyasi yozuv jarayonining psixologik mazmuni tahliliga aylanadi. Akademik I.P.Pavlov hamkorlarining koʻrsatishicha, chap qism qobigʻi shikastlangan hayvon alohida tovush va shovqinlarni qabul qilishda davom etadi, biroq ularning murakkab birlashuvini farqlay olmaydi, bunday hayvonda muvofiq differensiyalangan shartli reflekslarni tarbiyalab boʻlmaydi. Insonda chap qism qobigʻining ikkilamchi boʻlinmalari yanada murakkab funksiyani bajaradi. Anatomik va fiziologik tadqiqotlardan maʼlum boʻlishicha, insonning chap qobiq qismi ikki turdagi qismga ajaraladi. Baʼzi qismlarda miya qobigʻini eshitishning periferik aʼzosi bilan bogʻlovchi eshitish yoʻllaridagi tolalari tugaydi; bu qismlar birlamchi eshitish qobigʻi deb nomlanadi va qismlarning ikki tomonlama shikastlanishi markaziy karlikni keltirish chiqarishi mumkin. Chap qismning ustki yuzasida joylashgan boshqa qismlarda eshitish yoʻllaridagi tolalar tugamaydi, bu qismlar butun eshitish qismlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi koʻplab murakkab “assotsiativ” kletkalarni oʻz ichiga oladi; shu tariqa, ular ikkilamchi, muvofiqlashtiruvchi, eshitishning markazi sanaladi. Bu doiradagi qismlar (chap yarimsharning ustki chekka qismlarida joylashgan) nutq tovushlarini idrok etish va ularni tahlil qilish imkoniyatini taʼminlaydi. Tadqiqotlarimizning koʻrsatishicha, chap qismi shikastlangan bemor alohida tovushlarni yetarlicha yaxshi eshitadi, biroq fonetik yaqin boʻlgan nutq tovushlarini aniq idrok etish, ularning orasidan maʼno farqlovchi asosiy belgilarni ajratish imkoniga ega boʻlmaydi. Bunday bemor uchun jaranglashi bir-biriga yaqin boʻlgan [b] va [p], [d] va [t], [z] va [s] alohida tovushlar sifatida emas, balki bir tovushning farqlanmaydigan, sezilar-sezilmas shakllari sifatida qabul qilinadi. Ogʻir holatdagi bunday bemorlar tovushlar oqimidan uning tarkibidagi alohida tovushlarini ajratish, undoshlarning birikuvini tahlil qilish, bir tovushni boshqasidan ajratish imkoniga umuman ega boʻlmaydi. Nutqning aniq va barqaror tovushlari ular uchun bir-biridan farqlanmaydigan shovqinga aylanadi; ular qiyin farqlanadi, shuningdek yodda saqlanmaydi va tabiiy, bunday bemor tez orada unga qaratilgan nutqni idrok eta olmay qoladi. Nutq tovushlarini aniq farlay olmaslik natijasi sifatida bemor uchun soʻzlar jarangi oʻz aniqligi va qismlarga boʻlinishini yoʻqotadi, bu soʻzlarning maʼnosini yaxshi anglay olmaydi, bir-biriga talaffuzi yaqin boʻlgan soʻzlarni chalkashtira boshlaydi. Klinikada oldindan maʼlum boʻlgan “sensor afaziya” deb nomlanuvchi hodisa boshlanadi. Bunday holatda musiqani eshitish qobiliyati saqlanib qolishi eʼtiborga molik va tovushlarni yaxshi farqlay olmaydigan bemor ohanglarni va unga qaratilgan jumlalarning intonatsiyasini farqlashda davom etadi. Bu kabi buzilishlarning barchasi faqatgina chap qismning shikastlanishida (yoki chapaqaylarning oʻng qismi muvofiq boʻlinmalari) roʻy beradi va koʻrish jarayoni, makon oriyentatsiyalarida harakatning kinestetik yoki dinamik tashkillanishida hech qanday buzilish kuzatilmaydi. Fonematik eshitish qobiliyatining buzilishdagi shikastlanishlarni lokalizatsiyalash sxemasi keltiriladi, unda bosh miya shikastlanishining yuzlab holatlarini oʻz ichiga olgan kuzatishlardan kelib chiqqan. Sxemadan koʻrinib turibdiki, faqat chap qismning orqa boʻlinmalari va qobiqning unga tutashgan boʻlinmalarining shikastlanishi tufayli fonematik eshitish qobiliyati buzilishi kuzatiladi. Agar chap qismning shikastlanishi fonematik eshitish qobiliyatining buzilishiga olib kelsa, bu yozuv jarayoniga ham taʼsir qilishi maʼlum. Tavsiflangan akustik tahlil va sintezdagi kamchiliklar erta bolalikda namoyon boʻlsa (masalan, tugʻish jarayonidagi shikastlanishlar, miyaning shamollash kasalliklari yoki miyaning qisman rivojlanmaganligi holatlarida), qoʻpol buzlishlarga olib keladi. Bu holda bola nutq tovushlarini umuman farqlay olmaydi, shu sababli unda “karlik, soqovlik yoki “sensor alaliya” deb nomlanuvchi nutq buzilishlari namoyon boʻladi. Bunday bolaning nutqini faqat maxsus va uzoq korreksion-pedagogik ish natijasida rivojlantirish mumkin, buningsiz nutq umuman rivojlanmaydi. Qisman shikastlanish hollarida bolaning nutqi rivojlanadi, lekin u uzoq vaqt davomida eshitish defektidan qiynaladi va duduqlanib gapiradi. Tabiiyki, bolaning differensial eshitish va nutq qobiliyatining rivojlanmasligi yozuvga oʻrganishda muqarrar qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bola yozuv uchun zarur boʻlgan muhim belgilardan biri – kerakli tovushni ajratib olish va aniq farqlay olmasligi natijasida uni osonlik bilan yozuvga oʻrgatib boʻlmaydi. R. M.Boskis va R.Ye. Levinalar bu kabi hodisalarni oʻrganishgan va ularni maxsus tadqiqotlarida tavsiflashgan. Og‘zaki muloqot shakli va unga o‘quvchini qiziqtirish. Ijodiy ishlarni (ekspozitsiyalar, insholar) yozishni o‘rganish, ayniqsa, dolzarb bo‘lib qolmoqda. O‘qituvchi o‘quvchiga yozma matnni yaratishda "Hayotiy ehtiyoj" ni his qiladigan sharoitlarni yaratishi kerak. Buni, masalan, yozuv mavzularini yoki ma'lum bir yoshdagi bolalar uchun qiziqarli bo‘lgan yozuv janrlarini tanlash orqali amalga oshirish mumkin (masalan, boshlang'ich va o‘rta maktablarda siz bolalarni ertak yozishga taklif qilishingiz mumkin). O‘qishni o‘qitishda o‘qituvchilar yozma til ikkinchi darajali simvolizm degan fikrga ishonishadi, shuning uchun siz yozma tilga faqat og'zaki til orqali kirishingiz mumkin. Bu bolada o‘qish mahoratini shakllantirishning quyidagi bosqichlarini ochib beradi: Ovoz chiqarib o‘qish, pichirlab o‘qish, jim o‘qish (o‘ziga o‘zi). Dastlabki va reaktiv turlarning rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega. Nutq faolligi bolada so‘zlarni yozishda, shuningdek, o‘qituvchi matnni ovoz chiqarib o‘qiyotganda ortadi. Birinchi holda, bu artikulyar apparatlar, yozuv qo‘li va miyaning nutq markazlari o‘rtasida aloqani o‘rnatishga yordam beradi. Bu ulanish uning rivojlanishini dastlabki bosqichlarida ichki nazorat va xatni tuzatish funksiyasini bajaradi. O‘qish paytida o‘qituvchining orqasida joylashgan matnning takrorlanishi kinestetik boshqaruv ulanishi bilan aloqa mexanizmlarini faollashtiradi va kuchaytiradi, chunki eshitish paytida odamning ichki nutq-motor faoliyati harakatda bo‘ladi. Bularning barchasi, bir tomondan, o‘qilayotgan matnni yanada muvaffaqiyatli idrok etishga, ikkinchi tomondan, o‘quvchining ortoepik saviyasini oshirishga yordam beradi. Shuni unutmaslik kerakki, baland ovozda o‘qiyotganda, o‘quvchi "Ma'nosini begonalashtirish"i mumkin (shuni ta'kidlash lozimki, baland ovozda o‘qiyotgan kishi ushbu matn bilan bog'liq bo‘lmagan narsa haqida o‘ylashi mumkin). Shuning uchun, yaxshi o‘qiyotgan o‘quvchi matnning mazmunini to‘g'ri idrok qilishi uchun, uni o‘zlariga ham o‘qish uchun imkoniyat berish kerak.
Har qanday faoliyatning eng muhim xususiyati uning obyektiv tabiati bo‘lib, u nutqda atrofdagi voqelik obyektlari, hodisalarining aloqalari va aloqalarini aks ettirish shakli sifatida fikr mavjudligida namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, nutq faoliyatining boshlang'ich turlarining asosiy maqsadi, masalan, nutq va yozish, o‘z fikrini ifoda etishdir. Psixolingvistikaning ushbu pozitsiyasidan kelib chiqqan holda, o‘qituvchi bolaning fikrini to‘liq, aniq ifoda etish ko‘nikmalarini shakllantirishi kerak. Bunday ish atrofdagi voqelikning bir qismini tanlash bilan boshlanadi: jonli yoki jonsiz tabiat obyekti, voqealar, ichki kechinmalar va boshqalar.