Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

Atomlarning  biogen  m igratsiyasi. 
Biogen  migratsiya  m od­
dalarning  davriy  aylanishi  b o ‘lib,  tirik  organizm larning  oziqla- 
nishi,  nafas  olishi,  ko'payishi,  organik  m oddalarni  sintezlashi, 
to 'plashi  va  ko'payishi  hisobiga  am alga  oshadi.  Biogen  migra- 
tsiyada  eng  faol  ishtirok  etuvchi  elem entlar  biogenlar  deb  ataladi, 
ularga  uglerod,  vodorod,  kislorod,  azot,  fosfor,  oltingugurt,  temir, 
m arganes,  m olibden,  m agniy,  mis,  rux,  kalsiy,  natriy,  kaliy  va 
boshqalar  kiradi.
Kimyoviy  elem entlarning  izotoplari ju d a  k o 'p   bo'lishiga  qara­
m asdan,  tirik  organizm lar  tarkibiga  ularning  faqat  ayrim   izotop- 
larigina  o 'tad i.
M asalan,  vodorodning  H ', 
H ’  izotoplaridan  eng  faoli  H' 
gina  tirik  organizm lar  tarkibiga  kiradi.  O rganik  m oddalar  tarkibi­
ga  C'^  izotopi,  anorganik  m oddalar  tarkibiga  esa  C'^  izotopi  kira­
di.  K islorodning  0 '^   0 '^   O'*  izotoplarining  ichida  O'*^  izotopigi- 
na  yuksak  faollikka  ega  b o 'lib,  suv  va  karbonat  angidrid  tarkibiga 
kiradi.
Kimyoviy  elem entlarning  bir  m arta  to'Iiq  davriy  aylanib 
chiqish  vaqti  biogeokimyoviy  sikl  deb  ataladi.  M asalan,  atmosfera 
kislorodining  ham m asi  2000  yil,  karbonat  angidrid  gazi  200—300 
yil,  biosferaga  suv  esa  2  m illion  yil  davom ida  tirik  m oddalar 
orqali  o'tadi.
Tirik  organizm lar  o ‘zida  faqat  m uhitda  eng  ko'p  tarqalgan 
elem entlarnigina  em as,  balki  ju da  kam  m iqdorda  uchraydigan 
elem entlarni  ham   to'play   olish  xususiyatiga  ega.  Kimyoviy  ele­
m entlarning  tirik  organizm laridagi  konsentratsiyasi  muhitdagiga 
nisbatan  an ch a  yuqori  bo'lishi  m um kin.  0 ‘sim liklarda  uglerod- 
ning  konsentratsiyasi  Yer  po'stidagiga  nisbatan  200  m arta,  azot- 
niki  esa  30  m arta  yuqoridir.
H ar  xil  organizm lar  har  xil  elem entlarni  o 'zid a  ko'proq 
to 'p lay   olish  xususiyatiga  ega.  M asalan,  tem ir  bakteriyalari  — 
tem irni,  ildizoyoqli  sodda  hayvonlar—  kalsiyni,  bulutsim onlar, 
b a’zi  suvo'tlari  —  yodni  ju d a  k o'p  m iqdorda  o 'zlarid a  to'playdi.
2 2 0

---

Biogen  migratsiya  natijasida  tirii<  organizm lar  ta ’sirida  ayrim 
kimyoviy  elem entlar  valentligi  o'zgaradi,  yangi  kimyoviy  birik- 
malar  hosil  b o ‘ladi.  Bizga  m a ’Ium  kimyoviy  elem entlardan  40 
taga  yaqini  biogen  migratsiyasida  ishtirok  etadi.
Biogen  m igratsiyaning  uch  turi  mavjud.  Birinchi  turini 
m ikroorganizm lar,  ikkinchi  turini  k o 'p   hujayrali  organizm lar 
amalga  oshiradi.  Birinchi  tu r  migratsiyasi  ikkinchi  turga  qaragan- 
da jadalroq  kechadi.
Hozirgi  zam onda  biogen  m igratsiyada  insonlarning  aham iyati 
(uchinchi  tur)  tobora  ortib  borm oqda.
E lem entlar  migratsiyasi  biogen  usuldan  tashqari  fizik  va 
kimyoviy  usulda  ham   kechadi.  Lekin  biogen  migratsiya  boshqa 
usuldagilarga  qaraganda  ustun  turadi.
Q uyida  b a ’zi  biogen  elem en tlarin ing   m igratsiyasi  bilan 
to ‘liqroq  tanisham iz.