Akademik litsey, kasb-hunar kollejlari uchun darslik

1 8 5

---

0 ‘simlik  va  hayvonlar  turlarining  tobora  yo'qolib  borish 
xavfi 
m am lakatlar  va  butun  dunyo  m asshtabida  zarur  choralarni  ishlab 
chiqish  va  am alga  oshirish  ehtiyojini  tu g ‘dirm oqda.  1948-yil(j3 
tabiatni  va  tabiiy  resurslarni  m uhofaza  qilish  xalqaro  ittifoqj 
(TM X I)  tuzildi.  Bu  tashkilot  flora  va  faunani  m uhofaza  qilishga 
qaratilgan  ham m a  ishlarni  birlashtiradi,  noyob  va  yo'qolib  bora- 
yotgan  turlarning  xalqaro  «Qizil  kitob»ini  chiqaradi  va  yo‘qolib 
ketgan  va  ketayotgan  turlarning  hisobini  olib  boradi.  TM X I  1949- 
yildan  boshlab  noyob  va  yo'qoiib  borayotgan  tu rlar  haqida  m a’lu- 
m otlarni  to 'p lab   borish  natijasida  1966-yilda  xalqaro  «Qizil 
kitob»ini  nashr  etdi.  O 'sha  vaqtlardagi  «Qizil  kitob»larga  sutemi- 
zuvchilardan  321  tur,  qushlardan  485,  sudralib  yuruvchilardan 
141,  suvda  va  quruqiikda  yashovchilardan  41,  baliqlardan  194  tur 
kiritilgan  edi.
«Qizil  kitob»larga  kiritilgan  turlar  yashaydigan  mamlakatlar 
hukum atlari  bu  turlarni  m uhofaza  qilishda  m a'lu m   darajada  axlo- 
qiy  jihatdan  butun  insoniyat  oldida  javobgarlikni  sezishi  lozim. 
H ozir  k o ‘p  m am lakatlar  o ‘zining  «Qizil  kitob»ini  chiqarib,  o‘z 
hududlarida  m uhofaza  qilinishi  kerak  b o ig a n   turlarning  hisobini 
olib  borm oqda.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  «Qizil  kitob»i  2  jildda  nashr 
etiigan.  Birinchi  jild  um urtqali  hayvonlar  haqida  b o iib ,  1983- 
yilda,  ikkinchi  jildi  esa  o ‘sim liklar  dunyosi  haqida  m aium otlarga 
ega  b o iib ,  1984-yilda  nashr  etiigan.
T M X Ining  k o ‘rsatm asiga  binoan  «Qizil  kitob»ga  kiritiladigan 
turlar  5  ta  kategoriyaga  b o iin a d i:
I.  Y o‘qolib  ketish  xavfi  ostida,  faqat  maxsus  choralar  ko‘ril- 
gandagina  asrab  qolish  m um kin  b o ig a n   turlar.
II.  Soni  hah  an ch a  k o ‘p,  lekin  yildan  yilga  ju d a  tez  kamayib 
borayotgan,  yaqin  yillarda  yo'qolib  ketish  xavfi  tu g ilish i  mumkin 
b o ig a n   turlar.
III.  N oyob  turlar,  ularning  ayni  vaqtda  y o ‘qolib  ketish  xavfi 
yo‘q,  am m o  ularning  soni  uncha  ko‘p  em as  уоЙ   ular  juda  kam 
hududlarda  tarqalgan.  U lar  m uhitning  tabiiy  yoki  antropogen 
ta ’sirlari  natijasida  o ‘zgarishi,  yo ‘qolib  ketishi  m um kin.
IV.  Bioiogiyasi  hali  yetarli  o ‘rganilm agan  turlar.  Ularning 
soni  va  holati  bezovtalantirm aydi,  lekin  ular  to ‘g ‘risida  m aiu- 
m otlar  yetarli  b o im a g a n i  uchun  «Qizil  kitob»ga  kiritiladi.
V.  M axsus  choralar  k o ‘rilishi  natijasida  qayta  tiklangan,  endi 
xavfsiramasa  b o ia d ig a n   turlar.  A m m o  hali  ularni  ovlash  mumkin
186

---

ernas  va  ularning  populyatsiyalarini  doim o  nazorat  qilib  borishi 
zarur.
Yerdagi  mavjud  tu rlar  —  uzoq,  asta-sekin,  m ilhonlab  yillar 
cJavom 
etgan  evolutsiya  natijasidir.  H ar  qanday  tu r  ekologik  siste- 
nianing  bir  qisniidir.  Biz  uchun  ju d a  zararli  bo'lib  ko'rinadigan 
turlar  ham   ekologik  sistem ada  o ‘z  o 'rn ig a  ega  ekaniigini  u n u t- 
masligimiz  lozim.  M asalan,  chivinlar  h ar  xil  kasalliklarning  tar- 
qatuvchisi  bo'lishi  kabi  zararli  ta ’siridan  tashqari  qushlar  uchun, 
lichinkalari  esa  baliqlar  uchun  ozuqa  m anbayidir.  H ar  xil  yovvoyi 
hayvonlar  va  o ‘sim liklar  uy  hayvonlari  va  m adaniy  o ‘sim liklar 
seleksiyasi  uchun  ju d a  qim m atli  m anba  hisoblanadi.
O 'zbekistonda  tabiiy  sharoitlar  xilma-xil  (h ar  xil  tipdagi